ﺗﺎﺭﯨﺦ، ﺑﯧﻴﺠﯩﯔ، ﺋﯘﻳﻐﯘﺭﻻﺭ

تارىختا بېيجىڭدە ئولتۇراقلاشقان ئۇيغۇرلار توغرىسىدا



مۇھەممەدتۇرسۇن　ئابدۇكېرىم　يۈكسەل


بېيجىڭ　ئۇلۇغ　ۋەتىنىمىزنىڭ　سەلتەنەتلىك　،　گۈزەل　پايتەختى　،　بېيجىڭ　شەھىرىنىڭ　گۈللىنىش　،　راۋاجلىنىش　ۋە　بۈگۈنكىدەك　دۇنياۋى　مەدەنىيەتلىك　تارىخىي　شەھەرگە　ئايلىنىش　جەريانىدا　،　مەملىكىتىمىزدىكى　ھەر　مىللەت　خەلقىنىڭ　،　جۈملىدىن　ئۇيغۇر　خەلقىنىڭمۇ　ئۆچمەس　تارىخىي تۆھپىسى بار .

بېيجىڭ　شەھىرى　مىلادىدىن　بۇرۇنقى　221-يىلى　چىن　شىخۇاڭ　جۇڭگونى　بىرلىككە　كەلتۈرگەندىن　تارتىپ　،　مىلادى　937-يىلىغىچە　باشتىن-ئاخىر　شىمالىي　جۇڭگودىكى　مۇھىم　شەھەر　ۋە　يەرلىك　ھاكىمىيەتلەرنىڭ　باششەھىرى　بولۇپ　كەلگەن　.　مىلادى　938-يىلى　شىمالىي　جۇڭگوغا　ھۆكۈمرانلىق　قىلغان　لىياۋ　(　قىتان　)　سۇلالىسى　بېيجىڭ　شەھىرىنى　يانداش　پايتەخت　قىلغان　.　كېيىن　جىن　(　ئالتان　)　،　يۈەن　،　مىڭ　،　چىڭ　سۇلالىلىرى　بېيجىڭ　شەھىرىنى　ئىلگىر-ئاخىر　بولۇپ　650　يىل　پايتەخت　قىلغان　.　1949-يىلى　جۇڭخۇا　خەلق　جۇمھۇرىيىتى　قۇرۇلغاندىن　كېيىن　،　بېيجىڭ　شەھىرى　يېڭى　جۇڭگونىڭ　پاختەختى　بولدى　.　بۇ　شەھەردە　دۇنياغا　مەشھۇر　گۇگۇڭ　(　خان　سارىيى　)　،　تىيەنتەن　(　كۆكئىلاھ　سۇپىسى　)،　بېيخەي　باغچىسى　،　يىخىيۈەن　باغچىسى　،　جىڭشەن　باغچىسى　،　سەددىچىن　مەنزىرەگاھى　،　13　قەبرىگاھ　(　مىڭ　سۇلالىسى　خانلىرى　قەبرىگاھى　)　قاتارلىق　دۇنياغا　مەشھۇر　تارىخىي　مەدەنىيەت　يادىكارلىقلىرى　بار　.　بېيجىڭ　شەھىرىنىڭ　شانۇ-شەۋكەتلىك　تارىخى—جۇڭگودىكى　ھەر　مىللەت　خەلقىنىڭ　نەچچە　ئەسىرلىك　جاپا-مۇشەققەتلىك　مىھنىتىنىڭ　يارقىن-نامايەندىسىدۇر　.　ۋاھالەنكى　،　بېيجىڭ　شەھىرىنىڭ　تەرەققىيات　تارىخىدا　ئۇيغۇرلارمۇ　مۇھىم　رول　ئوينىغان　.　ئۇلار　بېيجىڭ شەھىرىنى　قايتا　قۇرۇش　،　كېڭەيتىش　،　گۈللەندۈرۈش　ئىشلىرىغا　قاتناشقاندىن　باشقا　يەنە　،　ئەينى　زامان　ھاكىمىيەتلىرىگە　ياردەملىشىپ　،دۆلەتنى　ئىدارە　قىلىش-باشقۇرۇش　ئىشلىرىغىمۇ　ئىشتراك　قىلغان　.
موڭغۇللار　ھۆكۈمرانلىق　قىلغان　يۈەن　سۇلالىسى　(　1368—1206　)　دەۋرىدە　،　تۇرپاندىكى　ئىدىقۇت　خانلىقىنىڭ　خانى　بارچۇق　ئارت　تېكىن　1209-يىلى　تەشەببۇسكارلىق　بىلەن　چىڭگىزخانغا　بەيئەت　قىلغانلىقتىن،　شىنجاڭنىڭ　باشقا　رايونلىرىغا　ۋە　ئوتتۇرا　ئاسىيانىڭ　باشقا　رايونلىرىغا　قارىغاندا،　تۇرپان　ئۇيغۇرلىرىنىڭ　ئەينى　دەۋردىكى　موڭغۇل　ئېمپېرىيىسىنىڭ　پايتەختى　خانبالىق　(　بېيجىڭ　)　گە　بېرىش　ۋاقتى　خېلى　بۇرۇن　باشلانغان　.　قەشقەرىيە　رايونىدىن　بولسا　،　چىڭگىزخاننىڭ　سانغۇنى　جەبەنۇيان　1218-　يىلى　بۇ　رايوننى　ئىستىلا　قىلغاندىن　كېيىن　باشلانغان　.　دېمەك　،　بۇ　دەۋردە　　يۈەن　سۇلالىسى　ھۆكۈمرانلىرى　ئىزچىل　تۈردە　شىنجاڭدىن　تۈركۈملەپ　نۇرغۇن　ئۇيغۇر　يۇقىرى　تەبىقە　كىشىلىرىنى　بېيجىڭگە　يۆتكەپ　،　كۆچۈرۈپ　ئاپىرىپ　،　دۆلەتنىڭ　مەمۇرىي　،　ھەربىي　،　ئىقتىساد　،　مەدەنىيەت　ساھەسىدىكى　خىزمەتلەرگە　قاتناشتۇرغان　.　ئەينى　دەۋردە　بۇلاردىن　بىناكار　ئەختەرىدىن　1268-يىلى　يۈەن　سۇلالىسى　پادىشاھى　قۇبلاينىڭ　پەرمانىغا　بىنائەن　،　موڭغۇللارنىڭ　دەسلەپكى　ھۇجۇمىدا　ۋەيران　قىلىۋېتىلگەن　قەدىمكى　بېيجىڭ　شەھىرىنى　قايتا　لايىھىلەش　،　كېڭەيتىپ　قۇرۇش　خان　ئوردىسىنى　ياساش　ئىشلىرىغا　رىياسەتچىلىك　قىلغان　.　دىپلومات　ئۇقمىش　تۆت　قېتىم　يىراق　ئوكيانغا　سەپەر　قىلىپ　،　دېڭىز　قاتناش　تارىخىدا شانلىق　سەھىپە　ياراتقان　.　ھازىرقى　ھىندىستان　،　سىرىلانكا　قاتارلىق　ئەللەرگە　ئەلچى　بولۇپ　بېرىپ،　نۇرغۇن　خىزمەت　كۆرسەتكەن　.　ئۇيغۇر　ئالىمى　چۇس　كىخودزىر　يۈەن　سۇلالىسى　پادىشاھى　قوبلاينىڭ　،　دۆلەت　ئۇستازى　بولغان.　ئۇ　ئۇيغۇر　ئالىمى　تاتاتۇڭا　چىڭگىزخان　دەۋرىدە　قەدىمكى　ئۇيغۇر　يېزىقى　ئاساسىدا　ئىجاد　قىلغان　« كونا　موڭغۇل　يېزىقى » نى　سىستېمىلىق　ئىسلاھ　قىلىپ　،　موڭغۇل　تىل-تاۋۇشىنى　تېخىمۇ　توغرا　ئىپادىلىگىلى　بولىدىغان　« يېڭى　موڭغۇل　يېزىقى » نى　　شەكىللەندۈرگەن　.　ئۇ　تۈزگەن « موڭغۇل　ئېلىپبەسى» موڭغۇل مىللىتىنىڭ　يېزىق　تارىخىدا　مۇھىم　ئورۇندا　تۇرىدۇ　.　　سەركەردىلەردىن　ئېلقايا　،　مىڭسۇسى　،　مىڭسەرس　،　قارايىغاچ　بۇيرۇق　قاتارلىقلار　جەنۇبىي　سۇڭ　سۇلالىسىنى　يوقىتىش　،　ئوتتۇرا　ئاسىيا　،　ياۋروپا،　غەربىي　ئاسىيا　رايونلىرىغا　ھۇجۇم　قىلىش　قاتارلىق　يۈەن　سۇلالىسىنىڭ　ھەربىي　يۈرۈشلىرىدە　چوڭ　رول　ئوينىغان　.　ئەنزاڭ　،　ئوردۇتېكىن　،　ئەنسارى　قاتارلىقلار　جۇڭگو　كلاسسىك　ئەدەبىياتى　،　كۇڭزى　ئەھكاملىرى　ۋە　تىبەت　تىلىدىكى　بۇددا　نوملىرىنى　ئۇيغۇر　تىلىغا　تەرجىمە　قىلغان　.　بيەنلۈ　،　ليەنشىگۇاڭ　،　لۇلۈ　،　شىسەن　،　ۋىن　ينىاشىل　قاتارلىقلار　رەسساملىق　ھەققىدە　مۇتالىيە　　،　　ئالتۇن　خەتلىك　بۇددا　نوم　،　　كلاسسىك　قامۇسنامە　　قاتارلىق　كىتابلارنى　يازغان　.　شۇ　دەۋردە　،　　لىياۋ　(　قىتان　)　 سۇلالىسى　تارىخى　　،　چىن　دۆلىتى　تارىخى　　،　　سۇڭ　سۇلالىسى　تارىخى　　قاتارلىق　نادىر　تارىخنامىلەرنى　تۈزۈشكە　ئۇيغۇر　ئالىملارمۇ　قاتناشقان　.　مالىيە-ئىقتىساد　مۇتەخەسسىسلىرىدىن　ئەھمەت　،　ساڭگى　قاتارلىقلار　يۈەن　سۇلالىسىنىڭ　مالىيىسىنى　تەرتىپكە　سېلىش　،　ئىقتىسادىنى تەرەققىي　قىلدۇرۇش　ئىشلىرىغا　كۆرۈنەرلىك　تۆھپە　قوشقان　.　بۇلاردىن　باشقا　،　راببىن　سائۇما　،　نەسىردىن　،　شەمسىدىن　،　سەئىدۇللا　،　توقلان　،　شى　شى　،　شۆ　چاڭغۇ　،　ما　زۇچاڭ　،　گۈەن　يۆنشى　قايا　،　كۇكۇن　،　ليەن　شىشەن　،　سارابان　،　ئارىق　قايا　،　يۈلۈن　تۆمۈر　،　سۇجىس　،　شىيبان　،　يۇچۇرۇچ　قايا　،　نىزەر　،　چاقاي　،　سادمىش　،　قۇسقۇي　قاتارلىق　نۇرغۇن　ئۇيغۇر　سەركەردىلەر　،　دىپلوماتلار　،　مائارىپشۇناسلار　،　تىلماچلار　،　يازغۇچىلار　،　شائىرلار　،　رەسساملار　،　ئەمچىلەر　يۈەن　سۇلالىسىنىڭ　پايتەختى　خانبالىق　(　بېيجىڭ　)　دا　ئولتۇراقلىشىپ　،　خانلىق　ئۈچۈن　ئۆچمەس　تۆھپىلەرنى　قوشقان　.　بېيجىڭدىكى　ھازىرقى　ۋىيگوڭسۇن　(畏公村)　شۇ　دەۋردە　شەكىللەنگەن　مەھەللە-كوچىلارنىڭ　بىرى　ئىدى　.　يۈەن　سۇلالىسى　دەرىدە　بېيجىڭدە　ئولتۇراقلاشقان　ئۇيغۇرلار　توغرىسىدا　تارىخىي　خاتىرىلەردە　،　نەچچە　ئون　مىڭغا　يېتىدىغانلىقى　،　زور　كۆپچىلىكنىڭ　تۇرپان　،　بەشبالىق　رايونلىرىدىن　بارغانلىقى　خاتىرىلەنگەن　.　ئۇلار　ئۇزۇن　تارىخىي　دەۋرلەر　داۋامىدا　بېيجىڭ　شەھىرىدىكى　يەرلىك　ئاھالىلەرگە　ئۆزلىشىپ　سىڭىشىپ　كەتكەن　.　ئۇلار　ئۆزلىرىنىڭ　مىللىي　ئالاھىدىلىكىنى　ئاساسەن　ساقلاپ　قالالمىغان　.

مانجۇلار　ھۆكۈمرانلىق　قىلغان　مەنچىڭ　سۇلالىسى　(　1911—1644　)　دەۋرىدە　،　مەنچىڭ　سۇلالىسى　ھۆكۈمىتى　جۇڭگونى　بىرلىككە　كەلتۈرۈش　،　مۇستەھكەملەش　ۋە　ۋەتەننىڭ　بىرلىكىنى　قوغداش　كۈرەشلىرىدە　،　كۆرۈنەرلىك　خىزمەت　كۆرسەتكەن　ھەر　مىللەت　يۇقىرى　تەبىقە　كىشىلىرىنى　بېيجىڭ　شەھىرىگە　ئەكىلىپ　،　يۇقىرى　مەرتىۋە　،　مەنسەپ　بېرىپ　،　ئالىي　تەمىناتتىن　بەھرىمەن　قىلىپ　،　ئۇلارنى　ئاسرىغان　،　ئەتىۋارلىغان　.　چىڭ　سۇلالىسى　1759-يىلى　شىمالىي　شىنجاڭدىكى　جۇڭغارلارنى　مەغلۇب　قىلىپ　،　1680-يىلىدىن　باشلاپ　جۇڭغار　خانلىقىنىڭ　ھامىيلىقىدا　تۇرۇۋاتقان　ماڭلاي　سۆيە　(　جەنۇبىي　شىنجاڭ　)　رايونىدىكى　چوڭ-كىچىك　خوجىلارنىڭ　توپىلىڭىنى　باستۇرۇپ　،　شىنجاڭنى　پۈتۈنلەي　جۇڭگونىڭ　قوينىغا　قايتۇرۇپ　كەلگەندىن　باشلاپ　،　بىر　تۈركۈم　ئۇيغۇر　يۇقىرى　تەبىقە　كىشىلىرىنى　كەينى-كەينىدىن　بېيجىڭگە　كۆچۈرۈپ　ئەكىلىپ　ئورۇنلاشتۇرغان　.　بۇ　ھەقتىكى　تەپسىلاتنى　باشلاشتىن　بۇرۇن　،　مۇشۇ　ۋەقەلەرگە　مۇناسىۋەتلىك　بولغان　سەل　ئاۋۋالقى　تارىخىي　ۋەقەنى　قىستۇرۇپ　ئۆتۈشكە　توغرا　كېلىدۇ　:

1635-يىلى　جۇڭغار　موڭغۇللىرىنىڭ　سەردارى　باتۇر　خۇنتەيجى　شىمالىي　شىنجاڭدىكى　ئۇيرات　قەبىلىلىرى　(　جۇڭغار　،　خۇشۇت　،　دۇربۇت　،　تۇرغۇت　)　نى　ئىتتىپاقلاشتۇرۇپ　،　بىرلىككە　كەلتۈرۈپ　،　ھازىرقى　قۇبۇقسارنى　پايتەخت　قىلغان　جۇڭغار　خانلىقىنى　قۇردى　.　باتۇرخۇنتەيجى　ھۆكۈمرانلىق　قىلغان　دەۋىردە　،　جۇڭغار　خانلىقىنىڭ　تېررىتورىيىسى　شەرقتە　ئالتاي　تاغلىرىدىن　غەربتە　بالقاش　كۆلىگىچە　،　جەنۇبتا　تەڭرى　تاغلىرىدىن　شىمالدا　يىنسەي　دەرياسى　ۋە　ئىمىل　دەرياسىغىچە　بولغان　كەڭ　رايونلارغا　كېڭەيدى　.　ئۇ　يالغۇز　ھازىرقى　شىمالىي　شىنجاڭ　رايونىدىلا　ئەمەس　،　بەلكى　،　چىڭخەيدىكى　موڭغۇل　قەبىلىلىرى　،　ئوتتۇرا　ئاسىيادىكى　ئۈچيۈز　(　چوڭ　يۈز　،　ئوتتۇرا　　يۈز　،　كىچىك　يۈز　)　قازاقلىرى　ۋە　قىرغىزلارنىمۇ　ئۆزلىرىگە　ئولپان　تاپشۇرۇشقا　مەجبۇر　قىلدى　.　باتۇر　خۇنتەيجى　1640-يىلى　ھازىرقى　تارباغاتايدا　ئويرات　ۋە　خالخا　موڭغۇللىرىنىڭ　27　قەبىلە　سەردارلىرى　قاتناشقان　قۇرۇلتاي　چاقىرىپ　،　يېڭى　موڭغۇل　ئىتتىپاقىنى　تەشكىل　قىلدى　.　قۇرۇلتايدا　　ئويرات　موڭغۇل　ياسىقى　　نى　ماقۇللاپ　،　بۇ　ئارقىلىق　جۇڭغار　خانلىقىنىڭ　سىياسىي　،　ھەربىي　،　ئىقتىسادىي　،　ئىجتىمائىي　ئىشلىرىنى　بىر　تۇتاش　باشقۇردى　.　باتۇر　خۇنتەيجى　1647-يىلى　11-ئايدا　،　خانبالىق　(　 ھازىرقى　بېيجىڭ　)　قا　ئەلچى　ئەۋەتىپ　،　مەنچىڭ　سۇلالىسى　ھۆكۈمىتىگە　بەيئەت　قىلىدىغانلىقىنى　بىلدۈردى　.　1673-يىلى　غالدان　جۇڭغار　خانلىقىنىڭ　خانى　بولدى　.　ئۇ　1677-يىلى　چىڭخەيگە　ھۇجۇم　قىلىپ　،　خۇشۇت　قەبىلىسىنى　بويسۇندۇردى　.　1717-يىلى　تىبەت　(　شىزاڭ　)　كە　ھۇجۇم　قىلىپ　،　لىخاسانى　بېسىۋېلىپ　،　تىبەتنىڭ　ئەمەلىي　ھوقۇقىنى　تۇتۇپ　تۇرۇۋاتقان　خۇشۇت　قەبىلىسىنىڭ　سەردارى　لاساڭ　خاننى　ئۆلتۈرۈپ　،　خۇشۇت　قەبىلىسىنىڭ　1642-يىلىدىن　باشلاپ　،　تىبەتكە　ھۆكۈمرانلىق　قىلىش　تارىخىغا　خاتىمە　بېرىپ　،　تىبەت　رايونىنى　ئۆز　ھۆكۈمرانلىقى　دائىرىسىگە　كىرگۈزدى　.　شۇنىڭدىن　41　يىل　بۇرۇن　يەنى　1680-يىلى　غالدان　يەكەن　سەئىدىيە　خانلىقىنىڭ　خانى　ئىسمايىلخان　تەرىپىدىن　قوغلاپ　چىقىرىلغان　ئاق　تەقىيلىق　ئىشانلارنىڭ　خوجىسى　ھىدايىتىللا　(　ئاپپاق　خوجا　)　نىڭ　ئىلتىجا　قىلىشى　ۋە　يول　باشلىشى　بىلەن　يەكەن　سەئىدىيە　خانلىقىنى　(　1680—1514　)　يوقىتىپ　،　پۈتكۈل　ماڭلاي　سۆيە　(　جەنۇبىي　شىنجاڭ　)　رايونىنى　ئۆز　ھۆكۈمرانلىقىغا　قوشۇۋالغانىدى　.　دېمەك　،　جۇڭغار　خانلىقى　بۇ　ۋاقىتقا　كەلگەندە　خېلى　كۈچىيىپ　،　كېڭەيمىچىلىك　ئۇرۇشى　قوزغاشقاباشلىدى　.　جۇڭغار　خانى　غالدان　1670-يىلىدىن　1696-يىلىغىچە　مەنچىڭ　سۇلالىسىغا　قارشى　ئۈزلۈكسىز　ئۇرۇش　قوزغاپ　،　مەنچىڭ　سۇلالىسىغا　خىرىس　قىلدى　.　مەنچىڭ　سۇلالىسىنىڭ　پادىشاھى　كاڭشى　ئۆزى　بىۋاسىتە　ئىككى　قېتىم　قوشۇن　باشلاپ　چىقىپ　،　جۇڭغار　خانى　غالدان　قوشۇنلىرىنى　مەغلۇب　قىلدى　.　غالدان　ھازىرقى　موڭغۇلىيە　جۇمھۇرىيىتىدىكى　ئۇرخۇن　دەرياسىنىڭ　تارمىقى　ئېمىل　دەرياسى　بويىدا　زەھەر　ئىچىپ　ئۆلۈۋالدى　.　شۇنىڭ　بىلەن　مەنچىڭ　سۇلالىسى　قوشۇنى　جۇڭغار　قوشۇنىغا　قوغلاپ　زەربە　بېرىپ　،　ئۇلارنى　شىمالىي　شىنجاڭ　رايونىغا　چىكىندۈرۈۋەتتى　.　1697-يىلى　سىۋاڭ　ئاراپدان　ئالمالىقتا　ئۆزىنى　جۇڭغار　خانلىقىنىڭ　خانى　دەپ　جاكارلاپ　،　مەنچىڭ　سۇلالىسى　ھۆكۈمىتىگە　ئىتائەت　قىلىدىغانلىقىنى　بىلدۈردى　.

1754-يىلى　داباجى　جۇڭغار　خانلىقىغا　خان　بولدى　.　شۇ　يىلى　دوربۇت　قەبىلىسىنىڭ　سەردارى　ئامۇرسانا　چىڭ　سۇلالىسىغا　ئەل　بولدى　.　پادىشاھ　چيەنلۇڭ　چېڭدىېدىكى　يازلىق　ئوردىسىدا　ئامۇرسانانى　قوبۇل　قىلىپ　،　ئۇنىڭغا　ۋاڭلىق　ئۇنۋانىنى　بەردى　.　1755-يىلى　جۇڭغار　خانلىقىنىڭ　ئىچكى　قىسمىدا　ھوقۇق　تالىشىش　ماجراسى　يۈز　بەردى　.　بۇ　مەنچىڭ　سۇلالىسىنىڭ　شىنجاڭنى　قايتۇرۇۋېلىشى　ئۈچۈن　پايدىلىق　پۇرسەت　بولدى　.　1755-يىلى　مەنچىڭ　سۇلالىسى　قوشۇنى　قۇمۇل　ۋە　بارىكۆلدىكى　لەشكىرى　بازىلىرىدىن　يولغا　چىقىپ　،　موڭغۇلكۆرەدىكى　گىدىن　تېغىدا　جۇڭغار　قوشۇنىنى　مەغل　قىلدى　.　داباجى　قېچىپ　ئۈچتۇرپانغا　كەلگەندە　،　ئۈچتۇرپاننىڭ ھاكىمبېگى　غۇجەش　ئۇنى　تۇتۇۋېلىپ　،　ئېلىدىكى　مەنچىڭ　قوشۇنىغا　تاپشۇرۇپ　بەردى　.　مەنچىڭ　سۇلالىسى　ھۆكۈمىتى　داباجىنىڭ　ئورنىغا　خان　تەسىس　قىلماي　،　جۇڭغارلارنىڭ　تۆت　قەبىلىسىگە　ئايرىم-ئايرىم　ھالدا　تۆت　خان　قويدى　.　ئامۇرسانانى　بولسا　چەتتە　قالدۇردى　.　بۇنىڭدىن　نارازى　بولغان　ئامۇرسانا　1755-يىلى　9-ئايدا　ئاشكارا　ھالدا　قوشۇن　باشلاپ　چىقىپ　،　مەنچىڭ　سۇلالىسىگە　قارشى　ئىسيان　كۆتۈردى　.　مەنچىڭ　سۇلالىسى　قوشۇنى　1757-يىلى　2-　ئايدىن　8-ئايغىچە　جۇڭغار　قوشۇنلىرى　بىلەن　ئۇرۇش　قىلىپ　،　جۇڭغار　خانلىقىنى　پۈتۈنلەي　يوقاتتى　.　ئامۇرسانا　روسىيە　تەۋەسىگە　قېچىپ　بېرىپ　چېچەك　كېسىلى　بىلەن　ئۆلدى　.　شۇنىڭ　بىلەن　مەنچىڭ　سۇلالىسى　نەزەرىنى　جەنۇبىي　شىنجاڭ　رايونىغا　قاراتتى　.　بۇ　چاغدا　،　جۇڭغار　خانلىقىدا　تۇرغاقلىقتا　تۇرۇۋاتقان　بورھانىدىن　خوجا　بىلەن　خان　خوجا　مەنچىڭ　قوشۇنى　تەرىپىدىن　ئازات　قىلىنىپ　،　ئىلگىرى-كېيىن　بولۇپ،　جەنۇبىي　شىنجاڭ　رايونىغا　ئەۋەتىلگەنىدى　.　يەنە　كېلىپ　بۇرھانىدىن　　خوجا　جەنۇبىي　شىنجاڭ　رايونىغا　ھۆكۈمدار　قىلىپ　ئەۋەتىلگەنىدى　.　 مۇشۇنداق　ئەھۋالدا　بۇرھانىدىن　خوجا　بىلەن　خان　خوجا　كۇچادا　توپىلاڭ　كۆتۈردى　،　1758-يىلى　1-ئايدا　،　خان　خوجا　كۇچادا　ئۆزىنى　باتۇرخان　دەپ　جاكارلاپ　،　ئىلاھىيەت　بىلەن　ھاكىمىيەت　بىرلەشتۈرۈلگەن　باتۇرخانلىقىنى　قۇردى　.　جۇغلىغان　توپىلاڭچى　قوشۇنى　100　مىڭدىن ئېشىپ　كەتتى　.　بۇ—تارىختا　چوڭ-كىچىك　خوجىلار　توپىلىڭى　دەپ　ئاتالدى　.　1758-يىلى　8-ئايدا　جاۋخۇي　باش　قوماندانلىقىدىكى　مەنچىڭ　قوشۇنى　چوڭ-كىچىك　خوجىلار　توپىلىڭىنى　باستۇرۇش　ئۈچۈن　جەنۇبىي　شىنجاڭغا　ئومۇميۈزلۈك　ھۇجۇم　قىلدى　.　1759-يىلى　7-ئاينىڭ　11-كۈنى　چوڭ-كىچىك　خوجىلار　ئۈزۈل-كېسىل　مەغلۇب　بولدى　.　بورھانىدىن　خوجا　بىلەن　خان　خوجا　300دىن　ئارتۇق　ئادىمىنى　باشلاپ　پامىردىكى　يېشىلكۆل　ئارقىلىق　بەدەخشانغا　قېچىپ　بارغاندا　،　بەدەخشان　بەگلىكىنىڭ　ئەمىرى　مۇزەپپەر　سۇلتانشاھ　بورھانىدىن　خوجا　بىلەن　خان　خوجىنى　تۇتۇپ　ئۆلتۈرۈپ　،　ئۇلارنىڭ　بېشىنى　مەنچىڭ　سۇلالىسىگە　ئەۋەتتى　،　　شۇنىڭ　بىلەن　مەنچىڭ　سۇلالىسى　شىنجاڭنى　ئۈزۈل-كېسىل　قايتۇرۇۋېلىپ　بىرلىككە　كەلتۈرۈش　تارىخى　ۋەزىپىسىنى　تولۇق　ئورۇندىدى　.مەنچىڭ　سۇلالىسى　ھۆكۈمىتىنىڭ　چوڭ-كىچىك　خوجىلارنىڭ　توپىلىڭىنى　باستۇرۇپ　،　جەنۇبىي　شىنجاڭنى　قايتۇرۇۋېلىش　ئۇرۇشى　كەڭ　ئۇيغۇر　خەلقىنىڭ　زور　كۈچ　بىلەن　قوللىشىغا　ئېرىشتى　.قۇمۇلنىڭ　سەردارى　يۈسۈپ　خوجا　،　تۇرپاننىڭ　سەردارى　ئىمىن　خوجا　،　كۇچانىڭ　ھاكىمبېگى　مىرزاھادى　،　باينىڭ　ھاكىمبېگى　گادايمەت　،　ئۈچتۇرپاننىڭ　ھاكىمبېگى　غۇجەش　،　يەكەننىڭ　ھاكىمبېگى　ھۈسۈيۈن　،　خوتەننىڭ　ھاكىمبېگى　قوشۇق　قاتارلىق　يەرلىك　ئەمەلدار-بەگلەر　ۋە　يۇقىرى　تەبىقە　دىنىي　زاتلار　مەنچىڭ　سۇلالىسىنىڭ　جەنۇبىي　شىنجاڭنى　قايتۇرۇۋېلىش　ئۇرۇشلىرىدا　كۆرۈنەرلىك　تۆھپە　قوشتى　.　مەنچىڭ　سۇلالىسى　ھۆكۈمىتى　ئۇلارغا　يۈكسەك　شان-شۆھرەت　بەردى　.　پادىشاھ　چيەنلۇڭ　ئىمىن　خوجا　،　مىرزاھادى　،　غوجەش　قاتارلىق　ئۈچ　كىشىنىڭ　رەسىمىنى　سىزدۇرۇپ　،　خان　ئوردىسىدىكى　زىگۇاڭگې　سارىيىغا　ئاستۇردى　ھەم　ئۆزى　بۇ　ئۈچ　كىشىگە　ئاتاپ　ئايرىم-ئايرىم　ھالدا　بېغىشلىما　يازدى　:



جەمەتىكى　تۇرپاندىن　،　بۇرۇنلا　توغرا　يول　تاپقان　،

ھەربىي　ئىشقا　ھەمدەم　بوپ　،　كۆپلىگەن　ھەسسە-كۈچ　قوشقان　.

ھال-ئەھۋالى　ئۇيغۇرنىڭ　بىر　ئوبدانلا　تونۇش　ئاڭا　،

تۆكەر　ئىچىدىكىنى　،　ساپ　ۋىجدانلىق　،　قەتئى　راسا　.

(　ئىمىن　خوجىغا　بېغىشلانغان　.　)　

توغرا　يول　تاپقانىدى　ئۇ　،　ئېلى　تىنچىغان　ھامان　،

ھەم　سۇلالىمىز　ئۈچۈن　خىزمەت　قىلغان　شۇندىن　بۇيان　.

ئۇيغۇر　ئىچىدە　كۆرۈنەرلىك　،　كۆڭلى　تۈز　ئەرباپ　ئۆزى　،

ئەل　قىلىش　ئۈچۈن　خوتەننى　،　يولغا　ئۇ　بولغان　راۋان　.

قالدى　قورشاۋ　ئىچىدە　ئۈچ　ئاي　شۇندا　گابۇشۇ　بىلەن　،

ئىستىھكام　ياساشتا　غەيرىتى　يۈكسەك　بولغان　.　　

(　مىرزاھادىغا　بېغىشلانغان　.　)　



داباجىنى　تۇتۇپ　بېرىپ　،　بىجا　قىلغاندى　پەرماننى　،

تىڭىرقاپ　قېلىپ　كېيىن　بىزنىڭ　قوشۇننى　قارشى　ئالغانىدى　.

قوشۇنىمىز　بىلەن　بىللە　قارا　سۇدا　قامالغان　ھەم　،

ئۇنىڭ　ئابرۇيى　بار　يۈكسەك　،　ھازىر　پايتەختتە　جاي　ئالدى　.　　

(　غوجەشكە　بېغىشلانغان　.　)

(　ليۇزشاۋ　:　　ئۇيغۇر　تارىخى　　خەنزۇچە　،　　1-قىسىم　510-بەت　.　)　تارىخچى　ئالىم　موللا　مۇسا　سايرامى　تارىخى ھەمىدى دە　بۇ　ھەقتە　توختىلىپ　مۇنداق　دەيدۇ　:　خاقان　بۇ　ئالتە　جان　بەگنىڭ　)　مىرزاھادى　قاتارلىقلار　كۆزدە　تۇتۇلىدۇ　.　ئاپتور　(　سۈرىتىنى　قىلدۇرۇپ　،　ئۇششاق　تالدا　بىر　كاتتا　بۇتخانا　بىنا　قىلدۇرۇپ　،　ئۇلارنىڭ　سۈرەتلىرىنى　قويدۇرۇپ　: بۇ　بەگلەرنى　يەتتە　شەھەرنىڭ　ئىگىسى،　تەربىيىسىگەردارى　ۋە　ساقلىغۇچىسى　قىلىپ　مەنسەپ　بەردىم　.　بۇنىڭدىن　كېيىن　،　يەتتە　شەھەرگە　ئۆتكەن　مەنسەپدارلار　بۇ　بەگلەرنى　يوقلاپ　ئۆتسۇن　　دەپ　يارلىق　قىلغانىكەن　…　ھەر　قانداق　مەنسەپدار　ياكى　سودىگەر-مەيمەيچىلەر　بېيجىڭ　تەرەپتىن　كېلىپ　بۇ　بۇتخانا　بار　مەنزىلگە　يەتكەندە　،　ھامان　ئاتتىن　چۈشۈپ　ياكى　قونۇپ　،　ئۆز　ئادەت-رەسىمى　بويىچە　قەغەزلەرنى　كۆيدۈرۈپ　ۋە　بىر　نەچچە　قېتىم　باش　ئۇرۇپ　،　بۇ　سۈرەت-بۇتلاردىن　مەدەت-ياردەم　تىلەپ　،　ئاندىن　ئۆتىدىكەن　…　بۇ　بۇتخانىنى　　ئۇلۇغ　ئۆي　　دەپ　ئاتايدىكەن　.　بۇ　بەگلەرنىڭ　ئەۋلادىمۇ　>　بىزلەر　ئۇلۇغ　ئۆي　ئادەملىرىنىڭ　ئەۋلادىدىن　بولىمىز　<　دەپ　پەخىرلىنىپ　ماختىنىدىكەن　.　(　موللا　مۇسا　سايرامى　:　تارىخىي　ھەمىدى ، 　146-بەت　.　)

1759-يىلى　مەنچىڭ　سۇلالىسى　جۇڭغارلارنىڭ　توپىلىڭىنى　ۋە　چوڭ-كىچىك　خوجىلارنىڭ　توپىلىڭىنى　مەغلۇب　قېلىپ　،　شىنجاڭنى　ۋەتەن　قوينىغا　قايتۇرۇپ　كېلىپ　،　ئۆز　ھاكىمىيىتىنىڭ　ھۆكۈمرانلىقى　ئاستىغا　ئالغاندىن　كېيىن　،　ۋەتەننىڭ　بىرلىكىنى　قوغداش　،　بۆلۈنمىچىلىك　ھەرىكەتلىرىگە　قەتئىي　زەربە　بېرىشكە　باشتىن-ئاخىر　يۈكسەك　دەرىجىدە　ئەھمىيەت　بەردى　.　1765-يىلىدىكى　　ئۈچتۇرپان　قوزغىلىڭى،　1815-يىلىدىكى　زىياۋۇدن　توپىلىڭى،　1828-يىلىدىكى　جاھانگىر　خوجا　توپىلىڭى،　1830-يىلىدىكى　يۈسۈپ　خوجا　توپىلىڭى،　1847-يىلىدىكىيەتتە　خوجا　توپىلىڭى،　1857-يىلىدىكى　ۋەلىخان　تۆرە　توپىلىڭى، 1865-يىلىدىكى　ياقۇببەگ　تاجاۋۇزى　قاتارلىق　ۋەتەننىڭ　بىرلىكىگە　ئېغىر　خەۋپ　يەتكۈزگەن　ۋەقەلەرنى　تىنچىتىش　جەريانىدا　،　ۋەتەننىڭ　بىرلىكىنى　قوغداش　،　شىنجاڭنى　ۋەتەن　قوينىدىن　ئايرىپ　چىقىشقا　قارشى　تۇرۇش　ئۇرۇشلىرىدا　كۆرۈنەرلىك　خىزمەت　كۆرسەتكەن　يەرلىك　ئۇيغۇر　بەگ-ئەمەلدارلارغا　يۇقىرى　شان-شەرەپ　بەردى　.　بولۇپمۇ　جاھانگىر　خوجا　توپىلىڭىنى　تىنچىتىش　ۋەياقۇپبەگ　تاجاۋۇزىغا　قارشى　تۇرۇشتىن　ئىبارەت　ئاشۇ　تارىخىي　دەۋردىكى　خەۋپ　بىرقەدەر　زور　بولغان　ھايات-ماماتلىق　كەسكىن　كۈرەشلەردە　،　ئىرادىسى　مۇستەھكەم　،　تۆھپىسى　كۆرۈنەرلىك　بولغان　بىر　تۈركۈم　ئۇيغۇر　يۇقىرى　تەبىقە　كىشىلىرىگە　يۇقىرى　شان-شەرەپ　بېرىپ　،　ئۇلارنى　ئەتىۋارلىدى　،　بېيجىڭگە　كۆچۈرۈپ　كېلىپ　،　يۇقىرى　تەمىناتتىن　بەھرىمەن　قىلدى　.　1828-يىلى　6-ئاينىڭ　30-كۈنى　مەنچىڭ　پادىشاھى　داۋگۇاڭ　جاھانگىر　خوجا　توپىلىڭى　نى　تىنچىتىشتا　ئالاھىدە　خىزمەت　كۆرسەتكەن　40　كىشىنىڭ　رەسىمىنى　جۇڭنەنخەيدىكى　زىگۇاڭگې　زالىغا　سىزىشنى　بۇيرىدى　.　(　قەشقەر　ۋىلايىتى　تەزكىرىسى　.　86-بەت　)　بۇلارنىڭ　زوركۆپچىلىكى　ئۇيغۇر　بەگ　ئەمەلدارلار　ئىدى　.مەنچىڭ　سۇلالىسى　ھۆكۈمىتىنىڭ　جەنۇبىي　شىنجاڭنى　ۋەتەن　قوينىغا　قايتۇرۇپ　كېلىش　ۋە　ۋەتەننىڭ　بىرلىكىنى　قوغداش　كۈرەشلىرىدە　،　خىزمەت　كۆرسەتكەن　،　تەسلىم　بولغان　يۇقىرى　تەبىقە　ئۇيغۇر　كىشىلىرىنى　،　شۇنىڭ　بىلەن　بىرگە　،　بىر　تۈركۈم　قول　ھۈنەرۋەن　،　سەنئەتچىلەرنى　تۈركۈمگە　بۆلۈپ　،　بېيجىڭ　شەھىرىگە　ئەكىلىپ　ئورۇنلاشتۇرغانلىقى　توغرىسىدا　مۇنداق　تارىخىي　خاتىرىلەر　بار　:چيەنلۇڭنىڭ　24-يىلى　12-ئاينىڭ　10-كۈنى　(　1760-يىلى　1-ئاينىڭ　27-كۈنى)　　گەنسۇنىڭ　تەپتىشى　ۋۇداشەن　مۇشۇ　ئىش　توغرىسىدا　پادىشاھ　چيەنلۇڭغا　يازغان　مەخسۇس　مەلۇماتنامە　ھازىرمۇ　جۇڭگو　بىرىنچى　تارىخ ئارخىپلىرى ئىدارىسىداساقلانماقتا　.　بۇ　مەلۇماتنامىدە　مۇنداق　دېيىلگەن　:　　بۇ　يىل　12-ئاينىڭ　5-كۈنى　جىلىڭ　ۋە　ئۇلارنىڭ　داققالچىسى　سۇجۇغا　يالاپ　ئېلىپ　كەلگەن　ئاسىيلار　باشلىقىدىن　كاللىسى　ئېلىنغان　خوجا　جاھاننىڭ　ئائىلە　تەۋەسى　ۋە　ئۇرۇق-جەمەتى　بولۇپ　14　كىشى　،　بىللە　كەلگەن　ئايال　تۆت　كىشى　،　جەمئىي　18　كىشىنى　شۇئان　يول　خېتى　تارقىتىپ　بېرىپ　،　يول　ئۈستىدىكى　جايلارغا　ئۇقتۇرۇپ　،　يالاپ-مۇھاپىزەت　قىلىپ　ئاپىرىش　ئۈچۈن　ئىككى　نەپەر　ئەمەلدار　،　بىر　چەنزۇڭ　،　بىر　بازۇڭ　بىلەن　10　دىن　ئەسكەر　،　خىزمەتچى　بەلگىلەپ　،　12-ئاينىڭ　6-كۈنى　سۇجۇدىنبېيجىڭغا　يولغا　سالدىم　　.　جۇنجىچۇ　(　قارا　دىۋان　)　مەلۇماتلىرى　　،مىللەتلەر　تۈرى　،　2001-جىلد　.　　چيەنلۇڭنىڭ　26-يىلى　(　1671-يىلى　)　شىنجۇ　،　ئىمىن　خوجىلارنىڭ　مەلۇماتىدا　نەقىل　كەلتۈرۈلگەن　چيەنلۇڭنىڭ　يارلىقىدا　بۇ　ئەھۋال　تېخىمۇ　ئېنىق　ئېيتىلغان　.　ئەسلى　مەلۇمات　مۇنداق　:　يارلىققا　بىنائەن　شۇنى　مەلۇم　قىلىمىزكى　،　چيەنلۇڭنىڭ　26-يىلى　4-ئاينىڭ　71-كۈنى　،　قارا　دىۋاننىڭ　ئەۋەتكەن　خېتىنى　تاپشۇرۇپ　ئالدۇق　.　بۇنىڭدا　خاننىڭ　3-ئاينىڭ　5-كۈنىدىكى　يارلىقى　يەتكۈزۈلۈپ　:　خەيمىڭنىڭ　يازغان　مەلۇماتىدا　چوڭ　خوجا　بۇرھانىدىننىڭ　خوتۇنى　ئايشە　ئاغچىدىن　تۇغۇلغان　ئوغىلى　سامساقنى　ۋە　سامساقنىڭ　ئىنىكئانىسى　ئۇيغۇرئەختەر　بۇبى　ھەم　سامساقنى　باققان　ئۇيغۇر　پولات　سوپىنى　بىرلىكتە　بېيجىڭغا　يولغا　سالدۇق　،　دەپتۇ　.　چوڭ　خوجا　بۇرھانىدىننىڭ　ئوغلى　سامساق　گۆدەك　بالا　تۇرسا　،　ئۇنىڭ　قانداقمۇ　جىنايىتى　بولسۇن　؟　بېيجىڭغا　ئەۋەتىلگەن　بولسا　،　پەقەت　بېقىپ　ئۆستۈرۈلىدۇ　،　ھېچقانداق　جىنايەت ئارتىلمايدۇ　.　پولات　سوپى　ئۆزىنىڭ　ئىلگىرىكى　خوجايىنىنى　ياد　ئېتىپ　سامساقنى　باققانىكەن　،　ئۇنى　كەچۈرۈشكە　بولاتتى　.　بېيجىڭغا　ئەۋەتىلگەندىمۇ　،　ئۇنىڭغا　جىنايەت　ئارتىلمايدۇ　.　پەقەت　ئورۇنلاشتۇرۇپ　بېقىلىدۇ　،　خالاس　.　بۇنى　يۇڭگۇي　،　شىنجۇ　،　خەيمىڭلارغا　يەتكۈزۈڭلار　،　ئۇلار　بۇ　يارلىقتىن　پۈتۈن ئۇيغۇرلارنى　خەۋەردار　قىلسۇن　　دېيىلگەن　.　چيەنلۇڭنىڭ 25-يىلى　3-ئاينىڭ　17-كۈنى　(　1760-يىلى　5-ئاينىڭ　2-كۈنى　)　چيەنلۇڭ　خان　خوجا　جەمەتىنىڭ　قەبرىلىرىنى　مۇھاپىزەت　قىلىش　توغرىسىدا　چۈشۈرگەن　يارلىقىدا　مۇنداق　دېگەن　:　　قەشقەردىكى　خوجىلارنىڭ　مازارلىرىنى　ساقلاشقا　ئادەم　ئاجرىتىپ　بېرىلسۇن　،　بۇ　جايلارنى　ئوتۇن　كېسىش　ۋە　بۇلغىنىشتىن　خالىي　قىلىپ　،　دۆلەتنىڭ　ئىلتىپاتى　گەۋدىلەندۈرۈلسۇن　(　ليۇ　زىشاۋ　،　ئۇيغۇرتارىخى　،　خەنزۇچە　،　530-بەت　)　.　بۇنىڭدىن　مەلۇمكى　،　چوڭ-كىچىك　خوجىلار　تارمار　قىلىنغاندىن　كېيىن　،　چىڭ سۇلالىسى　ھۆكۈمىتى　ئۇلارنىڭ　ئائىلە　تەۋەلىرىگە　كەڭچىلىك　سىياسىتىنى　قوللانغان　،　بۇنىڭدا　ئاساسلىقى　خوجا　جەمەتىنىڭ　ئۇيغۇرلار　ئارىسىدىكى　تەسىرىنىڭ　چوڭلۇقىنى　كۆزدە　تۇتقان　. مۇشۇنداق　قىلغاندا　،　شىنجاڭ　تىنچلانغان　دەسلەپكى　مەزگىلدە　،　كىشىلەر　قەلبىنى　مايىل　قىلىپ　،　سىياسىي　ۋەزىيەتنى مۇقىملاشتۇرغىلى　بولاتتى　.ئۇيغۇرلار　رايونىنىڭ　ئومۇمىي　تەزكىرىسىدە،　شىنجاڭنى　بىرلىككە　كەلتۈرۈش　جەريانىدا　،　مەنچىڭ　سۇلالىسىگە　ئەل　بولغان　ۋە　خىزمەت　كۆرسەتكەن　ئۇيغۇر　بەگلىرىدىن　بېيجىڭغا　كۆچۈرۈپ　ئاپىرىلغانلار　توغرىسىدا　مۇنداق　خاتىرىلەر　قالدۇرۇلغان　:

غوجەك　:　خوتەندىن　،　ئەسلى　قەشقەرنىڭ　ھاكىم　بېگى　.　چوڭ-كىچىك　خوجىلار　توپىلىڭىدا　،　غوجەك　ئۆزىنى　قاچۇرۇپ　بۇيرۇت　(　قىرغىز　)　لار　تەۋەسىگە　بېرىۋالغان　،　چيەنلۇڭنىڭ　24-يىلى　( 1759-يىلى　)　مەنچىڭ　قوشۇنىغا　ئەل　بولغان　ۋە　مەنچىڭ　قوشۇنىغا　خەرىتە　تەقدىم　قىلىپ　،　چوڭ-كىچىك　خوجىلارنى　يوقىتىشقا　ياردەم　بېرىپ　،　يەكەنگە　ھاكىمبەگ　بولغان　،　چيەنلۇڭنىڭ25　-يىلى　(　1760-يىلى　)　خانغا　تازىمغا　بارغاندا　،　پەرمان　بىلەن　بېيجىڭدا　قالدۇرۇلۇپ　،　ئوتتۇرانچى　گۇڭلۇق مەنسىپىگە　تەيىنلىنىپ　،　ئىككى　كۆزلۈك　قۇشقاچ　جەركى　ئىنئام　ئالغان　،　چيەنلۇڭنىڭ　46-يىلى　(　1781-يىلى　)　ئۆلگەن　.　چوڭ　ئوغلى　ئىبراھىم　ئۇنىڭ　مەنسىپىگە　ۋارىسلىق　قىلغان　.　چيەنلۇڭنىڭ　53-يىلى　(　1788-يىلى　)　يارلىق　بويىچە　ئوتتۇرانچى　گۇڭلۇققا　ۋارىسلىق　قىلغان　.

ھۈسىيىن　:　يەكەندىن　،　لەقىمى　ئەركە　خوجا　،　خوجا　جەمەتى　،　مەنچىڭ　قوشۇنى　جۇڭغارلارنى　جىمىقتۇرغاندا　،　ھۈسىيىن　مەنچىڭ　قوشۇنىغا　ئەل　بولغان　.　چوڭ-كىچىك　خوجىلار　توپىلاڭ　كۆتۈرگەندە　،　ھۈسىيىن　　ئۆزىنى　قاچۇرۇپ　بۇيرۇت　(　قىرغىز　)　لار　تەۋەسى　ۋە　باشقا　جاياردا　بولغان　.　چيەنلۇڭنىڭ　24-يىلى　(　1759-يىلى　)　قوشۇن　تارتىپ　چوڭ-كىچىك　خوجىلارغا　ھۇجۇم　قىلغان　،　بىر　بايراققا　ئېرىشىپ　،　قوشۇنىنى　تەقدىم　قىلىپ　،　ئىچكىرىگە　ئەل　بولۇشنى　ئىلتىماس　قىلغان　　.　مەنچىڭ　قوشۇنىنىڭ　قوماندانى　جاۋخۇي　ھۈسىيىنننى　خان　ھۇزۇرىغا　تازىمغا　ئەۋەتكەن　،　چيەنلۇڭ　ئۇنى　　پەيغەمبەر　ئەۋلادى　دەپ　،　ئوتتۇرانچى　گۇڭلۇققا　تەيىنلەپ يارلىق　چۈشۈرگەن　.　ئۇ　ئىلىدا　ئۇزۇن　تۇرغان　،　يەكەنگە　قايتۇرۇش　ئەپسىز　بولغاچقا　　،　بۇيرۇق　بىلەن　ئۇنى　ئائىلە　تەۋەلىرى　بىلەن　بېيجىڭغا　كۆچۈرگەن　،　چيەنلۇڭنىڭ　55-يىلى　(　1790-يىلى　)　ئۆلگەن　.　ئوغلى　ئۇنىڭ　مەنسپىگە　ۋارىسلىق　قىلغان　.　چەينلۇڭنىڭ　خانىشى　(　رىۋايەتتىكى　ئىپارخان　)　شۇلارنىڭ　جەمەتى　.

تۇردى　:　ھۈسىيىننىڭ　جيەنى　.　چوڭ-كىچىك　خوجىلارنىڭ　توپىلىڭىدا　،ھۈسىيىن بىلەن　بىللە　بۇيرۇت　(　قىرغىز　)　دا　بولغان　.　چيەنلۇڭنىڭ 24-يىلى　(　1759-يىلى　)　،　ھۈسىيىن　بىلەن　بىللە　مەنچىڭ　قوشۇنىغا　ئەل　بولۇپ　،　خانغا　تازىمغا　بارغان　.　چيەنلۇڭ　ئۇنى　پەيغەمبەر　ئەۋلادى　دەپ　،　يارلىق　چۈشۈرۈپ　،　1-دەرىجىلىك　جاساق　تەيجى　مەنسىپىنى　بېرىپ　،　بېيجىڭدا　قالدۇرغان　. 27-يىلى　(　1762-يىلى　)　قەشقەرگە　ھۇجۇم　قىلغاندا　خىزمەت　كۆرسەتكەن　دەپ　قاراپ　،　ئوتتۇرانچى　گۇڭلۇققا　ئۆستۈرگەن 44-يىلى　(　1779-يىلى　)　ئۆلگەن　،　ئوغلى　بولمىغاچقا، جيەنى　توختى　ئۇنىڭ　مەنسىپىگە　ۋارىسلىق　قىلغان　.

ئابدۇرامان　:　يەكەندىن　،　ئۇنىڭ　بوۋىسى　ئەركە　غوجا　توپىلاڭدا　چوڭ-كىچىك　خوجىلارغا　بويسۇنمىغاچقا　ئۆلتۈرۈلگەن　.　ئابدۇرامان　بۇيرۇت　(　قىرغىز　)　لار　تەۋەسىگە　بېرىپ　پاناھلانغان　،　كېيىن　چوڭ-كىچىك　خوجىلار　تەرىپىدىن　تۇتۇلۇپ　،　ھەپسىگە　ئېلىنغان　.　چيەنلۇڭنىڭ　24-يىلى　(　1759-يىلى　)　مەنچىڭ　قوشۇنى　چوڭ-كىچىك　خوجىلارنى　مەغلۇب　قىلغاندا　بوشىنىپ　چىققان　.　كېيىنكى　يىلى　خانغا　تازىمغا　كىرگەندە　،　2-دەرىجىلىك　تەيجىلىك　مەنسىپى　بېرىلگەن　،　37-يىلى　(　1772-يىلى　)　ئۆلگەن　،　ئوغلى　ئابدۇنەزەرگە　3-دەرىجىدىكى　تەيجىلىك　مىراس　قالغان　.

غوجەش　:　ئۈچتۇرپاندىن　،　چيەنلۇڭنىڭ　20-يىلى　(　1755-يىلى　)　جۇڭغارلار　خانى　داباجىنى　تۇتۇپ　مەنچىڭ　ھۆكۈمىتىگە　تەقدىم　قىلغان　،　23-يىلى　(　1758-يىلى　)　ئۆزىگە　تەۋە　5000　ئۆيلۈك　،　20　مىڭدىن　ئارتۇق　ئۇيغۇرنى　باشلاپ　مەنچىڭ　قوشۇنىغا　ئەل　بولغاندا،　گۇڭلۇڭ　مەنسىپى　،　ئىككى　كۆزلۈك　گۈللۈك　جەرىكە　ئىنئام　قىلىنغان　.　كېيىن　مەنچىڭ　قوشۇنى　يەكەنگە　ھۇجۇم　قىلغاندا　لەشكەر　تارتىپ　ياردەملەشكەن،بۇ　چاغدا　يەنە　گۈسەن　بېيزى　مەنسىپى　بېرىلگەن　.　كېيىن　مەنچىڭ　قوشۇنىنىڭ　توپىلاڭغا　قارشى　ئۇرۇشلىرىغا　قوشۇن　تارتىپ　ياردەم　بېرىپ　،　خىزمەت كۆرسەتكەنلىكى　ئۈچۈن　،　دەرىجىسىنى　ئۆستۈرۈپ　،　ئالتە　شەھەرنىڭ　ھاكىم　بەگلىرىنى باشقۇرىدىغان　گۈسەن　بېگى　قىلىپ　تەيىنلىگەن　،　كېيىن　دۇلۇبېيزى　،　ئىنالچىلىق　مەنسىپىنى　بەرگەن　.　چيەنلۇڭنىڭ　52-يىلى(　1760-يىلى　)　ئۈچتۈرپاننىڭ　بەگلىرى　ئۇنىڭ　ئۈستىدە　ئاتا-بالا　بىرلىكتە　ئۇيغۇرلارغا　ئېغىر　زۇلۇم　قىلدى　،　دەپ　ئەرز　قىلغان　　، مەنچىڭ　ھۆكۈمىتى　بۇۋەقەنىڭ　چوڭىيىپ　شىنجاڭنىڭ　سىياسىي　ۋەزىيىتىدە　داۋالغۇش　پەيدا　قىلىشىدىن　قورقۇپ　،　غوجەشنى　بېيجىڭغاكۆچۈرۈپ　ئاپارغان　،　بۇنىڭ　بىلەن　ئۇ　خاتىرجەم　ھايات　كەچۈرگەن　،قوغداپ　قېلىنغان.　　(　　غەرب　پادىچىلىرىنىڭ　ناخشا　تېكىستىگە قارالسۇن　،　ئاپتور　)　.

يۈكسەل بلوگى

http://yuksel.blogbus.com
————-

ﻣﻪﺯﻛﯘﺭ ﻣﺎﻗﺎﻟﻪ ﺋﻪﺳﻠﻰ ﺳﻪﻧﻠﻰ ﻣﻪﺗﺒﻪﭼﯩﻠﯩﻚ ﺩﯦﺘﺎﻟﯩﺪﺍ ﺗﻪﻳﻴﺎﺭﻻﻧﻐﺎﻥ ﺑﻮﻟﻐﺎﭺ، ﺭﻩﺗﻠﻪﺵ ﺟﻪﺭﻳﺎﻧﯩﺪﺍ ﻗﯘﺭﯗﻟﻤﺎ ﯞﻩ ﺋﯩﻤﻼ ﺟﻪﮬﻪﺗﺘﻪ ﺋﯚﻟﭽﻪﻣﺪﯨﻦ ﻳﯩﺮﺍﻕ ﺑﻮﻟﯘﭖ ﻗﺎﻟﺪﻯ. ﻛﯚﭘﭽﯩﻠﯩﻚ ﺋﻪﭘﯘ ﻛﯚﺯﯨﺪﻩ ﻗﺎﺭﯨﻐﺎﻱ!

mayhana يوللانغان ۋاقتى 2008-4-29 13:18:48

ﮬﯧﻠﻘﻰ ﺷﯩﻨﺠﺎﯓ ﺋﻮﻧﯟﯦﺮﺳﯩﺘﯩﻨﯩﯔ ﺩﯨﺘﺎﻟﻰ ﺷﯘﻣﺎ؟ﺋﺎﺭﻟﯩﻘﻨﻰ ﻳﯧﻘﯩﻦ ﻗﯩﻠﻐﻠﻰ ﺑﻮﻟﻤﺎﺳﻤﯘ؟
ﯞﯨﻴﮕﯘﯕﺴﯜﻥ ﺑﻪﻟﻪﻥ ﻳﻪﺗﻰ، ﮬﻪﻣﻤﻪ ﻧﯩﻤﻪ ﺗﯧﭙﯩﻠﺪﯨﻐﺎﻥ، ﮔﻪﺭﭼﻪ ﺋﺎﻗﭽﻰ-ﻳﺎﻧﭽﯘﻗﭽﯩﻼﺭ ﻳﯩﻐﯩﻠﯩﭗ ﻗﺎﻟﻐﺎﻥ ﺑﻮﻟﺴﯩﻤﯘ….

ozhal يوللانغان ۋاقتى 2008-4-30 10:31:55

ﮬﺎﺯﯨﺮ ﺗﻮﻟﯘﻕ ﺗﯘﮔﯩﺪﻯ .

ManYuksel يوللانغان ۋاقتى 2008-4-30 10:48:33

تارىختا بېيجىڭدە ئولتۇراقلاشقان ئۇيغۇرلار توغرىسىدا ( 2 )

مۇھەممەدتۇرسۇن　ئابدۇكېرىم　يۈكسەل





بۇلاردىن　باشقا　شەنشى—گەنسۇ　باش　ۋالىيسى　ياڭيىڭجۇنىڭ　چيەنلۇڭنىڭ　24-يىلى　10-ئاينىڭ　13-كۈنى　(　1759-يىلى　12-ئاينىڭ　2-كۈنى)　دىكى　مەلۇماتىدا　:　　ئۇيغۇرسالائاخۇنقاتارلىقلارنىڭ خوتۇن-بالىلىرى　ۋە　ھاكىم　خوجا　قاتارلىقلارنىڭ　خوتۇن-بالىلىرى　بولۇپ　جەمئىي　18　ئادەم　…　ئەمەلدار　ۋە　ئەسكەرخىزمەتچىلەرنىڭ　مۇھاپىزىتىدە　يولغا　سېلىنىپ　،　سۇجۇغا　يىتىپ　كەلگەنىكەن　،　شۇ　كۈنىلا　بېيجىڭغا　ماڭدۇردۇق　،　تەۋەلىكنى　باشقۇرۇش　مەھكىمىسىنڭ　تاپشۇرۇپ　ئېلىشىنى　سورايمەن.　　(.　　جۇنجىچۇ　(　قارادىۋان　)　مەلۇماتلىرى　　مىللەتلەر　تۈرى　،　1200-جىلد　.)　　دېيىلگەن　.　بۇ　سالائاخۇن　ۋە　ھاكىم　خوجا　قاتارلىق　ئادەملەرنىڭ　خوتۇن-بالىلىرىدىن　18　ئادەمنىڭمۇ　مەنچىڭ　ھۆكۈمىتى　تەرىپىدىن　بېيجىڭغا　كۆچۈرۈلگەنلىكىنى　ئىسپاتلايدۇ　.چىڭ　سۇلالىسى　ھۆكۈمىتىنىڭ　بىر　تۈركۈم　يۇقىرى　تەبىقە　ئۇيغۇر　بەگلىرىنى　ۋە　ئۇلارنىڭ　بالا-ۋاقىلىرىنى　بېيجىڭغا　كۆچۈرۈپ　ئاپىرىپ　ئولتۇراقلاشتۇرۇشتىكى　ئاساسىي　سەۋەب　توغرىسىدا　پادىشاھ　چيەنلۇڭ　مۇنداق　دېگەن　:　　خوجا　جاھان　جەمەتىنىڭ　بېيجىڭدا　قالدۇرۇلۇشى　ۋە　قوشۇننى　چېكىندۈرگەندە　بۇيرۇق　بىلەن　غوجەش　بەگنىڭ　بېيجىڭغا　بىللە　كەلتۈرۈلۈشىدىكى　سەۋەب　شۇكى　،　ئۇلار　ئەسلى　ماكانىدا　تۇرۇۋەرسە　،　يامان　خىياللاردا　بولۇپ　،　چاتاق　چىقىرىشى　چوقۇم ئىدى　،　شۇڭا　ئۇلارنى　ساقلاپ قېلىش　ئۈچۈن　مۇشۇنداق　قىلىندى　…　مۇشۇنداق　قىلغاندا　،　ئۇلاردىكى　يامان　خىياللارمۇ　تۈگەيدۇ　،　جايلاردىمۇ　خاتىرجەملىك　بولىدۇ　　)　　جۇڭغارلارنى　تىنچلاندۇرۇش　لايىھىسى　　رەسمىي　توپلام　،　79-جىلد　)　.مەنچىڭ سۇلالىسى　يەنە　،　بىر　قىسىم　قول　ھۈنەرۋەن—كاسىپلار　ۋە　سەنئەتچىلەرنىمۇ　جاي-جايلاردىن　تاللاپ　پايتەخت　بېيجىڭگە　كۆچۈرۈپ　ئاپارغان　.　بۇ　ھەقتە　مۇنداق　خاتىرىلەر　بار　:　　ئۇيغۇرلارنىڭ　قول　ھۈنەرۋەنچىلىكى　ناھايىتى　تەرەققىي　قىلغان　،　ئالتۇن　ۋە　قاشتېشىدىن　رەڭگارەڭ　نەپىس　،　نازۇك　گۈل-نەقىشلەرنى　ياسايدۇ　…　ھۈنەرۋەن-سەنئەتچىلىرى　كۆپ　)　غەربىي　دىيارداكۆرگەن-ئاڭلىغانلىرىمدىن　خاتىرە　　2-جىلد　)　　ئۇيغۇرلار　يەنە　كېلىپ　ناخشىچى-ئۇسسۇلچى　مىللەت، 7—8ياشلىق　بالىلىرىمۇ　ھەر　تەرەپكە　ئۆرۈلۈپ　،　بىرقانچە　ئون　تۈرلۈك　موللاق ئويۇنى　ئوينىيالايدۇ　،　ئۇچقاندەك　سەكرەپ　موللاق　ئېتىشى　تاماشىبىنلارنىڭ　كۆزلىرىنى قاماشتۇرىدۇ　　(ئۇيغۇرلار　رايونى　ھەققىدە　خاتىرىلەر　　)　.　　ئاياللىرى　ناخشا-ئۇسسۇلغا　ماھىر　،　خىلمۇخىل　ئۇسسۇللارنى　ئوينايدۇ،　موللاق　ئاتىدۇ　،　مىس　سىم　ئۈستىدە　دار　ئوينايدۇ　،　بىر　كۆرۈشكە　ئەرزىيدۇ　　)　　غەربىي　دىياردا　كۆرگەن-ئاڭلىغانلىرىمدىن　خاتىرە　　)　.　چيەنلۇڭنىڭ　25-يىلى　1-ئاينىڭ　16-كۈنى　(　1760-يىلى3-ئاينىڭ　3-كۈنى　)　　پادىشاھ　چيەنلۇڭ　ھەربىي　ۋەزىرگە　بېيجىڭغا　كۆچۈرۈپ　ئاپىرىلغان　ئۇيغۇر　　ھۈنەرۋەن-سەنئەتچىلەرنى　بىر　سۇمۇن　قىلىپ　تەشكىللەش　　ھەققىدە　بۇيرۇق　چۈشۈرگەن　.　بۇ　ئەھۋال　ئۇنىڭدىن　ئىلگىرىمۇكۆپلىگەن　ئۇيغۇر　ھۈنەرۋەن-سەنئەتچىلىرىنىڭ　بېيجىڭغا　كۆچۈپ　بېرىپ　ئولتۇراقلاشقانلىقىنى　بىلدۈرىدۇ　.　ھازىر　جۇڭگو　بىرىنچى　تارىخ　ئارخىپلىرى ئىدارىسىدا　ساقلىنىۋاتقان　بىر　پارچە　　شەنشى-گەنسۇ　باش　ۋالىيسىنىڭ　مۇشۇ　ئىشنى　بېجىرگۈچى　تەپتىشى　ۋۇداشەننىڭ　مەلۇماتنامىسى　　بار　.　(　ۋۇداشەنچيەنلۇڭنىڭ25-يىلى　8-ئاينىڭ　19-كۈنى(　1760-يىلى9-ئاينىڭ　27-كۈنى)　مۇشۇ　ئىشنى　بېجىرگەن　ئەھۋالنى　پادىشاھ　چيەنلۇڭغا　خەۋەر　قىلىپ　يازغان　مەلۇماتنامە　.　)　بۇنىڭدا　مۇنداق　دېيىلگەن　:　　خەيمىڭ　،　ئىمىن　خوجىلارنىڭ　مەلۇماتىدا　:　ئەسلىدىكى　باش　ئاغلاقچى　شېتۇڭلۇقاتارلىقلارنى　تەيىنلەپ　،　زەرگەرلەر　ۋە　موللاقچى　ئۇيغۇرلارنىڭخوتۇن-بالىلىرىنى　ئاقسۇغا　يولغا　سالدىم　،　دېگەنىكەن　،　ئېلى　گۇڭ　ئەۋەتكەن　ھۈنەرۋەن ئۇستىلارنىڭ　خوتۇن-بالىلىرىنى　قوشۇپ　ئەسلى　ئېلىپ　كەلگەن　ئەمەلدار　،　ئەسكەرلەر　بىلەن　بىرلىكتە　بېيجىڭغا　يولغا　سالدىم　　جۇنجىچۇ　(　قارا　دىۋان　)　مەلۇماتلىرى　　،　مىللەتلەر　تۈرى　،　200-جىلد　.　)　بېيجىڭغا　كۆچۈرۈلگەن　ئۇيغۇرلار　مەمۇرىي　جەھەتتە　ئىككى　سىستېمىغا　تەۋە　بولغان　،　يەنى　ئەسلىدىكى　بەگ　قاتارلىقلار　ئاق　سۆڭەكلەر　تەۋەلىكىنى　باشقۇرۇش　مەھكىمىسىگە　،　ھۈنەرۋەن-سەنئەتچىلەرئىچكى ئىشلارمەھكىمىسىگە　تەۋە　بولغان　.　چيەنلۇڭنىڭ　25-يىلى　1-ئاينىڭ16　-كۈنى　(　1760-يىلى　3-ئاينىڭ　3-كۈنى　)　دىكى　خان　يارلىقىدا　مۇنداق ئېنىق　بەلگىلەنگەن　:　　بېيجىڭغا　ئورۇنلاشتۇرۇلغان　ئۇيغۇرلاردىن　ھۈسىيىن گۇڭپىڭ　دەرىجىلىك　،　مامۇت　،　تۇردى　خوجا　جاساق　دەرىجىلىك　بولغاچقا　،بۇلارتەۋەلىك　مەھكىمىسىنىڭ　باشقۇرۇشىغا　تەۋە　بولسۇن؛　يەنە　،　ھۈنەرۋەن-سەنئەتچىلەر　بىر　سۇمۇن　قىلىپ　ئۇيۇشتۇرۇلسۇن　،　بۇنىڭغا　ئاق　خوجا　سۇمۇن　بولۇپ　،　ئىچكى　ئىشلار　مەھكىمىسىنىڭ　باشقۇرۇشىدا　بولسۇن　.　بۇنىڭدىن　كېيىن　داۋاملىق　كەلگەن　ئۇيغۇرلار　مۇشۇ　سۇمۇنغا　كىرگۈزۈلسۇن　　مەنچىڭ　خانى　گاۋزۇڭنىڭ　ئەمەلىي　ئىشلىرى　خاتىرىسى　　،　605-جىلد　(　.　ئۇلارغا　قىلىنىدىغان　سىياسىي　مۇئامىلە　ئوخشاش　بولمىغانلىقى ئۈچۈن　مۇشۇنداق　قىلغان　.　تەۋەلىك　مەھكىمىسىگە　تەۋە　قىلىنغانلىقى　ئۇيغۇرلارنىڭ　بۇ　يۇقىرى　تەبىقە　كىشىلىرىگە　موڭغۇللارنىڭ　ۋاڭ-

گۇڭلىرى　ۋە　باشقا　ئاز　سانلىق　مىللەتلەرنىڭ　يۇقىرى　تەبىقىدىكى　كىشىلىرىگە　ئوخشاش　مۇئامىلە　قىلىنىدىغانلىقىنى　،　ئۇلارنىڭ　ھۆكۈمران　سىنىپقا　مەنسۇپ ئىكەنلىكىنى　بىلدۈرىدۇ　.　ھۈنەرۋەن-سەنئەتچىلەرنىڭ　ئىچكى　ئىشلار　مەھكىمىسىگەتەۋە　قىلىنغانلىقى　بولسا　،　ئۇلارنىڭ　ھۆكۈمران　سىنىپنىڭ　باشقۇرۇشىدا　بولىدىغانلىقىنى　بىلدۈرىدۇ　.بېيجىڭغا　كۆچۈرۈلگەن　ئۇيغۇر　بەگلىرى　موڭغۇل　ۋاڭ-گۇڭلىرىغائوخشاش　مەرتىۋىسى　بويىچە　مائاش　ئالغان　.　　ئۇيغۇرلار　رايونىنىڭ　ئومۇمىي　تەزكىرىسى　دە　بۇ　ئىش　مۇنداق　ئېنىق　خاتىرىلەنگەن　:　　ئوتتۇرانچى　گۇڭ　غوجەك　،　ھۈسىيىن　،　1-دەرىجىلىك　تەيجى　مامۇت　،　تۇردى　،　ھاشىم　،　2-دەرىجىلىك　ئابدۇرامان　،　3-دەرىجىلىك　تەيجى　پەرسا　قاتارلىقلار　ئىلگىرى-كېيىن　ئوردىغا　تازىمغا　كەلگەندە　،　پەرمان　بىلەن　بېيجىڭدا　قالدۇرۇلۇپ　،　ھەممىسىموڭغۇللارنىڭ ئاقتۇغلۇق　خۇشۈنىغا　كىرگۈزۈلگەن　.　بۇلارنىڭ　مائاشىغا　كۈمۈش　پۇل　،　تەمىناتىغا　گۈرۈچ　بېرىشكە　تېگىشلىك　　،　بۇلارنىڭ　دەرىجىسىنى　ئۆستۈرۈش-چۈشۈرۈش　،　مەنسىپىگە　ۋارىسلىق　قىلىش　ئىشلىرىنى　تەۋەلىك　ھەھكىمىسىدىن　دوغا　بەگ　لەييۈەنچىڭ　كونكرېت　بېجىرگەن　.　　تەۋەلىك　مەھكىمىسىنىڭ　قائىدە-نىزامى　دا　:　　دوغا　بەگ　لەي　يۈەنچىڭ　بېيجىڭدا　تۇرۇشلۇق　ئۇيغۇر　ۋاڭ　،　گۇڭ　،　تەيجىلىرى،　ئۇيغۇرلار　رايونىدىكى　ھەرقايسى　شەھەرلەرنىڭ　ئۇيغۇر　ۋاڭ　،　گۇڭ　،تەيجى　،　بەگلىرىنىڭ　دەرىجىسىنى　ئۆستۈرۈش　،　چۈشۈرۈش　ۋە　ۋارىسلىق　قىلىش　ئىشلىرىنى　،　ئۇيغۇرلارنىڭ　ئائىلە　تەزكىرىلىرىنى　،　ئۇيغۇرلارنىڭ　تارماقمەزھەپلىرىنى　تىزىمغا　ئېلىش　ئىشلىرىنى　بېجىرىدۇ　　دەپ　بەلگىلەنگەن　.　ئۇلارنىڭ　مائاشى تەۋەلىك　مەھكىمىسىنىڭ　خەزىنىسىدىن　بېرىلگەن　.　تەۋەلىك　مەھكىمىسىنىڭ　قائىدە-نىزامى　　دا　يەنە　:　　ئومۇمەن　موڭغۇل　ۋاڭ　،　گۇڭلىرى　ۋەئۇيغۇرۋاڭ،　گۇڭلىرى　ئېلىشقا　تېگىشلىك　مائاشلىرىنى　ھەر　يىلى　2-ئاينىڭ　13-كۈنى　خەزىنىگەبېرىپ　ئالىدۇ　　دەپ بەلگىلەنگەن　.دەسلەپتە　،　مەنچىڭ　سۇلالىسى ھۆكۈمىتى　بېيجىڭغا　كۆچۈرۈپ　ئاپارغان　ئۇيغۇر　بەگلىرىنى　غەربىي　چاڭئەن　كوچىسىنىڭ　جەنۇبىغا　،　كېيىنكى　ۋاقىتتا　　ئۇيغۇر　مەھەللىسى　دېگەن　جايغا　ئورۇناشتۇرماقچى　بولغان　.　چيەنلۇڭنىڭ　24-يىلى12-ئاينىڭ　13-كۈنى　)　1760-يىلى　1-ئاينىڭ30-كۈنى　ئۇيغۇر　مەھەللىسى—ئەينى　ۋاقىتتا　خۇيزىيىڭ　(回子营)　دەپ　ئاتالغان　،　ئىلمىي　كالان　،　قوشۇمچە　تەۋەلىك　مەھكىمىسىنىڭ　باشلىقى　ئىچكى　ئىشلار　ۋەزىرى　فۇخىڭنىڭ　يازغان　مەلۇماتىدا　:　　غەربىي چاڭئەن　دەرۋازىسىنىڭ سىرتىدىكى　ئۆيلەر　ياسىلىپ　پۈتتى　،　ئۇيغۇر　گۇڭ　ھۈسىيىن　،　تەيجى　مامۇت　،　تۇردىلارنىڭ　ئائىلە　تەۋەلىرى　بېيجىڭغا　يىتىپ　كەلگەندىن　كېيىن　،　ھەممىسى　مۇشۇ　جايغا　ئورۇنلاشتۇرۇلىدۇ　　(　شاۋزىشىن　:　　ئىپارخانغا　دائىر　تارىخ　ماتېرىيالىنىڭ　يېڭىدىن　تېپىلىشى　　.　　مەدەنى يادىكارلىقلار　　ژۇرنىلى　،　1971-يىلى　2-سان　.　)　دېيىلگەن　.　ئېھتىمال　،　بېيجىڭغا　كۆچۈرۈلگەن　ئۇيغۇرلار　كۆپ　بولۇپ　،　　ئۇيغۇر　مەھەللىسىگە سىغدۇرۇشقا　مۇمكىن　بولمىغاچقا　،　كېيىنكى　يىلى　1-ئايدا　،　چيەنلۇڭ　بېيجىڭغا　كۆچۈرۈلگەن　ئۇيغۇر　بەگلىرىنى　ۋە ھۈنەرۋەن-سەنئەتچىلەرنى　ئايرىم-ئايرىم　تەۋەلىك　مەھكىمىسى　ۋە　ئىچكى　ئىشلار　مەھكىمىسىگە　تەۋە　قىلىپ　جايلاشتۇرۇش　يارلىقىنى　چۈشۈرگەندىن　كېيىن　،　ئۇيغۇرلارنىڭ　يۇقىرى　تەبىقىدىكى　ئادەملىرىگە　ئايرىم　جاي　بېرىلگەن　.　مەسىلەن　:تۇردىنى　دۇڭنىڭ　6-كوچىسىغا　ئورۇنلاشتۇرغان　.　چيەنلۇڭنىڭ25　-يىلى　3-ئاينىڭ　2-كۈنى　)　1760-يىلى　

4-ئاينىڭ　17-كۈنى　(　فۇخىڭنىڭ　يازغان　مەلۇماتىدا　:　　يارلىققا　بىنائەن　تۇردىغا　ئۆي　راسلاپ　بېرىش　ئىشىنى　چىڭ　فۇنىڭ　بېجىرىشىگە　تاپشۇرغانىدىم　.　ئەمەلدارلار　جايلاشتۇرۇلغان　دۇڭداسى　(　شەرقىي　چوڭ　بازار　)　نىڭ　6-كوچىسىدىكى　(　ھازىرقى　دۇڭسىنىڭ　شىمالىدىكى　6-كوچا　)　تەييار　22　ئېغىزلىق　ھۆكۈمەت　ئۆيىنى　بەرمەكچى　بولغانىكەن　.　ئۇنىڭ　ئولتۇرۇشىغا　بۇيرۇق　بېرىلدى　　،دېيىلگەن　.　بېيجىڭغا　كۆچۈرۈلگەن　ئۇيغۇر　بەگلەرگە　ھۆكۈمەتتىن　ئۆي-جاي　بېرىش　بىلەنلا　قالماستىن　،　يەنە　ھۆكۈمەت　پۇل　ئاجرىتىپ　،تۇرمۇش　بۇيۇملىرىنىمۇ　ھەل　قىلىپ　بەرگەن　.　فۇخىڭنىڭ　يۇقىرىدا　ئېيتىلغان　مەلۇماتنامىسىدا　يەنە　:　　ئالىيلىرى　ئىلتىپات　قىلىپ　،　تۇردىنىڭ　ئۆي-سەرەمجان　،مالاي　ۋە　يۈرۈش-تۇرۇش　مەسىلىلىرى　ھەل　قىلىپ　بېرىلسۇن　،　دېگەن　ئىكەنلا،　كىيىم-كېچەك　،　ئات　،　ئىگەر-جابدۇق　ۋە　قورال-سايمانلىرىنى　تەييارلاپ　بېرىش　ئۈچۈن　،　مالىيىدىن　500　سەر　كۆمۈش　بېرىش　تەسىقلاپ　بېرىلسە　.　يەنەتۇردىنىڭ　يىللىق　مائاشى　ئاران　يۈز　سەر　ئىكەن　،　بۇ　ئۇنىڭ　مالايلىرى　ۋە　ئائىلە　تۇرمۇشى　ئۈچۈن　يېتىشمەيدىغاندەك　قىلىدۇ　،　بۇنىڭ　ئۈچۈن　ھۆكۈمەتنىڭ

　ئۆي　ئىجارە　خەزىنىسىدىن　ھەر　ئايدا　20　سەر　كۈمۈش　چىقىم　قىلىپ،تۇرمۇشىغا　ياردەم　بېرىلسە　　دېيىلگەن　.ئۇيغۇرلارنىڭ　بۇ　يۇقىرى　تەبىقىدىكى　ئادەملىرىنى　　پادىشاھ　دائىم　قوبۇل　قىلىپ　تۇرغان　ھەم　ئۇلار　دائىم　ئوردىغابېرىپ زىياپەتلەرگە　قاتنىشىپ　،　پادىشاھ　ئەتراپىدا　مەھرەملىك　قىلغان　.　ئۇلار　يەنە　دائىم　شىكارغا　چىقىپ　تۇرغان　　)　　ئۇيغۇرلار　رايونىنىڭ　ئومۇمىي　تەزكىرىسى　　(　. 　　 پادىشاھقا　ھەمراھ　بولۇپ　ھەر　يىلى　بىر　نۆۋەت　رېخېغا　بېرىپ　سالقىنداپ　كەلگەن　ۋە　شىكارغا　چىققان　،　ئالاھىدە　ھەشەمەتلىكتۇرمۇشكەچۈرگەن　.　لېكىن　ئەمەلىي　ھوقۇق　تۇتمىغان　　)　غەرب　پادىچىلىرىنىڭ　ناخشا　تېكىستى　　گە　قارالسۇن 　(　.چيەنلۇڭ　يېزىپ　بەرگەن　　ئۇيغۇر　مەسچىتىنىڭ　سېلىنىشىغا　بېغىشلانغان　خاتىرە　　دە　:　　بۇلارنىڭ　بەگلىرىدىن خوجىس،خوجەك　قاتارلىقلارغا　گۇڭلۇق　مەنسىپى　،　تۇرار　جاي　ئىنئام　قىلىندى،　قالغانلاردىن　ئۆز　يۇرتىغا　قايتۇرۇلمىغانلار　چاڭئەن　قوۋۇقىنىڭ　غەربىگە　ئورۇنلاشتۇرۇلۇپ　،　ئەمەلدار　بولدى　ۋە　باشقا　خىزمەتلەرنى　قىلدى　،　بىر　ئورۇندا　يىغىلىپ　ئولتۇراقلاشتى　.　شۇڭا　،　كىشىلەر　بۇنى　ئۇيغۇر　مەھەللىسى　دەيدۇ　　دېيىلگەن　.　مەنچىڭ　ۋاقتىدىكى　جۇيىشىن　يازغانبېيجىڭ　كوچىلىرى　تەزكىرىسى　　دىكى　خاتىرىگە　ئاساسلانغاندا　،　غەربىي　چاڭئەن　كوچىسىنىڭ　　جەنۇبىي　خالتا　كوچىسى　،　(　ئۇيغۇر　مەھەللىسى　)　دېيىلگەن　　.　بۇنىڭ　ئورنى　ھازىرقى　تيەنئەنمىننىڭ　غەربىدىكى　غەربىي　چاڭئەن　كوچىسىنىڭ　جەنۇبىدىكى دۇڭئەنفۇ　دېگەن　كوچىدا　ئايدىڭ　كېچىدە　بۇرۇن　ئىشتكەنلىرىم　ھەققىدە　ئېنىقلىمانىڭ　71-جىلدىدا　،　　گۇاڭشۈنىڭشۈنتيەن　مەھكىمىسى　تەزكىرىسى　نىڭ　7-جىلىدىدا　نەقىل　كەلتۈرۈلگەن　　ئىچكى　ئىشلار　مەھكىمىسىنىڭ　تىزىملىكى　　دە　:　　چيەنلۇڭنىڭ　52-يىلى　،　يارلىققا　بىنائەن　ئاق　خوجىغا　ئۇيغۇر　سۇمۇنلىغى　بېرىلىپ　،　بەيئەت　قىلغان　،　ئۇيغۇرلار　بىر　سۇمۇن　قىلىندى　.　ئۇلارنى　ئولتۇراقلاشتۇرۇش　ئۈچۈن غەربىي　چاڭئەن　كوچىسىنىڭ　جەنۇبىدا　بىر　ئۇيغۇر　مەھەللىسى　بىنا　قىلىندى　.بۇ　يەرگە　سېلىنغان　جەمئىي　ئۆي　147　ئېغىزلىق　　ئۇيغۇر　مەھەللىسىدە　ئىشبېجىرىش　ئۆيى　تەسىس　قىلىندى　،　بۇنىڭ　ئىشلىرىنى　ئىچكى　ئىشلارمەھكىمىسىنىڭ　ئەمەلدارى　باشقۇرىدۇ　　دېيىلگەن　.　147　ئېغىزلىق　ئۆي　،　چيەنلۇڭنىڭ　24-يىلى　12-ئايدا　فۇخېڭنىڭ　يازغان　مەلۇماتىدا　ئېيتىلغان　ھۈسىيىن　قاتارلىقلارنىڭ　ئولتۇرۇشىغا　بەرمەكچى　بولغان　ئۆيگە　قارىتىلغان　.　كې يىن　ھۈسىيىن　قاتارلىق　بەگلەرگە　مەنسەپ　،　ئايرىم　ئۆي-جاي　بېرىلىپ　،　بۇ　ئۆيلەر　ھۈنەرۋەن-سەنئەتچىلەرنىڭ　ئولتۇرۇشىغا　بېرىلگەن　.　ئۇيغۇر　ھۈنەرۋەن　سەنئەتچىلىرىنىڭ　بېيجىڭغا　داۋاملىق　كۆچۈرۈلۈپ　كۆپىيىشى　بىلەن　يەنە　ئۆي　سېلىشقا　مەجبۇر　بولغان　.　چيەنلۇڭنىڭ27-يىلى　11-ئاينىڭ　28-كۈنى　(　1763-يىلى1-ئاينىڭ　11-كۈنى　)　　شەرقىي　ۋە　غەربىي چاڭئەن　دەرۋازىسىنى　رېمونت　قىلىش　ئۈچۈن　كېتىدىغان　كۈمۈش　توغرىسىدا　سەن　،　يىڭ　(　ئىچكى　ئىشلار　مەھكىمىسىنىڭ　ۋەزىرلىرى　سەنخې　،　يىڭلەن)　لەرنىڭ　مەلۇماتى　　دېگەن　تېمىدا　يېزىلغان بىر　پارچە　مەلۇماتتا　،　چاڭئەنمېننىڭ　شەرق،غەربتىكى　ئۈچ　دەرۋازىسىنى　ياساش　قۇرۇلۇشىجەريانىدا　،　يەنە　　ئۇيغۇر　مەھەللىسىنىڭ كېڭەيتىلگەنلىكى　،　جۈملىدىن　　ئۇيغۇرلارغا　يېڭىدىن　152　ئېغىز　ئۆي　سېلىپ　بېرىلگەنلىكى　،　ئۇيغۇرلارنىڭ　108　ئېغىز　ئۆيى　رېمونت　قىلىنغانلىقى　،ئۇيغۇرلارنىڭ　ئولتۇرۇشى　ۋە　ئىش　بېجىرىشى ئۈچۈن　يېڭىدىن　50　ئېغىز　ئۆي　سېلىنغانلىقى　تىلغا　ېلىنغان　.　مۇشۇنداق　بولغاندا　،　ئۇيغۇر　مەھەللىسى　　دە　(　ئىش بېجىرىش　ئۆيى　،　يەنى　ئۇيغۇر　سۇمۇن　باشقارمىسى　قوشۇلۇپ)　جەمئىي　310　ئېغىز　ئۆي　بولغان　بولىدۇ　.ئۇيغۇر　ھۈنەرۋەن-سەنئەتچىلەرگىمۇ　مەھكىمىدىن　پۇل-ئاشلىق　بېرىلگەن　.　گۇاڭشۈنىڭ15-يىلى　12-ئاينىڭ　26-كۈنى　،　ئىچكى　ئىشلار　مەھكىمىسى　يۇقىرىغا　يازغان　ئىلتىماسلار　ئىچىدە ئۇيغۇرلارغا　بىر　يىلدا　بېرىلىدىغان　كۈمۈش　پۇل　،　ئاشلىق　جەھەتتە　،　سەرپ　قىلىنغان　كۈمۈش　پۇلنىڭ　سانى　مەلۇم　قىلىندى　،　ئەنگەئېلىنسا　دېگەن　بىر　پارچە　ئىلتىماس　بولۇپ　،　بۇنىڭدا　مۇنداق　يېزىلغان　:　…　چيەنلۇڭنىڭ　25-يىلى　1-ئايدىكى　مەلۇماتىمىزغا　بېرىلگەن　تەستىق جاۋابتا　:　يەكەن　قاتارلىق　جايلاردىن　كەلگەن　ئۇيغۇرلار　126　نەپەر　ئىدى　.　كېيىن　يەنە　203　نەپەر　ئۇيغۇر　كەلگەن　،　ئىلگىرىكىنى　قوشقاندا　جەمئىي　300　دىن　ئاشقان　.　بۇ　يىل　چيەنلۇڭنىڭ　34-يىلى　بولۇپ　،　ئۇلارنىڭ　بېيجىڭغا　كەلگىنىگە　10　يىلدىن　ئاشقان　ۋە　تەدرىجىي　كۆپەيگەن　.　ئەمدى　نوپۇس　　سانى　بويىچە　تۈرگە　ئايرىپ　،　چوڭلارغا　بىر　سەردىن　كۈمۈش　،　ئوتتۇرا　ياشلىقلارغا　5　.7　مىسقالدىن　،　كىچىكلەرگە　بەش　　مىسقالدىن　كۈمۈش　ھېسابىغا　يېمەكلىك　پۇلى　بېرىلسۇن　.　ھەر　ئايدا　كۈمۈش　،　ئاشلىق　بېرىڭلار　،　ئۆزلىرى　تاماق　قىلىپ　يېسۇن　،　توي　قىلغانلارغا　ھەربىرىگە　5000　ياماق　،　ئۆلۈم-يېتىم　ئۈچۈن　ھەر　جانغا　5000ياماق　بېرىلسۇن　،　دېيىلگەن　.　ھازىر　بۇلارنىڭ　سۇمۇنىنى　ئىچكى　ئىشلار　مەھكىمىسى　باشقۇرىدىغان　بولدى　.　سۇمۇن　يېنىدا　ياساۋۇل　سۈپىتىدە　خىزمەت　قىلىشقا　59　كىشىلىك　شىتات　تەستىقلاپ　بېرىلسە　.　دېيىلگەن　.　(　ياڭ　نەيجې　:　ئىپارخان　ھەققىدىكى　رىۋايەت　ۋە　باۋيۈ　راۋىقى　،　ئۇيغۇر　مەھەللىسى　　(　.

بۇنىڭدىن　مەلۇم　بولىدۇكى　،　چيەنلۇڭ　دەۋرىدە شىنجاڭدىن　بېيجىڭغا　كۆچۈرۈپ　ئاپىرىلغان　ھۈنەرۋەن-سەنئەتچىلەر　،　ئائىلە　تەۋەلىرى　قوشۇلۇپ　جەمئىي　329　بولۇپ　،　بۇلار　بىر　سۇمۇن قىلىنغان　،　ئىچكى　ئىشلار　مەھكىمىسىنىڭ　باشقۇرۇشىدا　بولغان　.　ئۇلارغا　ھۆكۈمەت　تەرىپىدىن　تەمىنات　ئۈچۈن　پۇل　،　ئاشلىق　بېرىلگەن　.يۇقىرىدا　نەقىل كەلتۈرۈلگەن　ئىچكى　ئىشلار　مەھكىمىسىنىڭ　ئىلتىماسىدا　يەنە　:　گۇاڭشۈنىڭ　14-يىلى　5-ئاينىڭ　1-كۈنىدىن　15-يىلى　4-ئاينىڭ　30-كۈنىگىچە　،　ئۇيغۇرلارنىڭ　تەمىناتى　ئۈچۈن　چىقىم　قىلىپ　بېرىلگەن　پۇل　،　ئاشلىق　،　كۈمۈش　ھېسابىدا　1393　سەر　ئىككى　مىسقال　دېيىلگەن　.　چيەنلۇڭ　ۋاقتىدىكى　چوڭ-كىچىك　جان　ئۈچۈن　بېرىلگەن　ئوتتۇرىچەتەمىنات　پۇلى5　.7　مىسقال　بويىچە　ھېسابلىغاندا　،　بۇ　چاغدا　ئۇيغۇرلارنىڭ　نوپۇسى　كۆپىيىپ　1800　دىن　ئاشقان　.　120　يىلدىن　كېيىن　ئۇلارنىڭ　نوپۇسى　بەش　ھەسسىدىن　ئارتۇق　كۆپەيگەن　بولسا　كېرەك　.چيەنلۇڭ　　ئۇيغۇرلارنىڭ　دار　ئويۇنىنى　كۆرۈشكە　بېغىشلاپ　يازغان　نەزمە　　نىڭ　كىرىش　سۆزىدە　:ئۇيغۇرلار　ئوردىغا　تەۋە　قىلىنىپ　،　ھەرخىل سەنئەتچىلىرى　مۇزىكا　مەھكىمىسىنىڭ　قارىمىقىدا　بولغانىدى　.　يېڭى　يىلدا　سىرتتىن　تازىمغا　كىرگەنلەرنى　پانۇسلار　بىلەن　كۈتۈۋېلىش　ۋاقتىدا　،　ئۇيغۇرلارنى　دار　ئويۇنى　ئويناپ　بېرىشكە　بۇيرىغانىدىم　،　ئۇلار　مېھمانلار　ئالدىدا　دارغا　چىقىپ　ئۆزلىرىنىڭ　ماھارىتىنى　كۆرسىتىپ　،　كۆرگۈچىلەرنى　خۇشال　قىلدى　　دېگەن　.　(　　مەنچىڭ　خانى　گاۋزۇڭنىڭ　نەزمىنامىسى　　،　17-جىلد　)　مەسىلەن　،　خاننىڭ　تۇغۇلغان　كۈنىنى　تەبرىكلەش　بايرىمى　،　چاغان　ھارپىسى　،　يېڭى　يىل　بايرىمىدا　ئوردىدا　تەبرىك　يىغىلىشى　ئۆتكۈزگەندە　،　ھەرەمدىكىئۇيغۇرسەنئەتچىلەرھەرەمئالدىدا　سەنئەت　ماھارىتىنى　كۆرسەتكەن　.　جياچىڭ　خان　ۋاقتىدا　يېزىلغان　مەنچىڭ　سۇلالىسى　ئوردا　تارىخىنىڭ　داۋامى　　40-جىلددا　مۇنداق يېزىلغان　:　　تەيخې　سارىيىدىكى　زىياپەتتە　،　خاننىڭ　تۇغۇلغان　كۈنىنى　تەبرىكلەشتە　ۋە　يېڭىيىل　،　دۆلەت　بايرىمىدا　،　…　ئىچكى　ئىشلار　مەھكىمىسىنىڭ　ئەمەلدارى　چاۋشيەن　قىزىقچىلىرى　،ئۇيغۇر　ۋە　جىڭچۈەنلىك　زاڭزۇلارنى　ئاچىقىپ　تۈرلۈك　ئويۇنلارنى　كۆرسىتىپ　بېرىدۇ　　،　ھەر　يىلنىڭ　ئاخىرقى　كۈنى　،　موڭغۇل　ۋاڭلىرى　قاتارلىقلارغا　بوخېدىيەن　سارىيىدا　زىياپەت　بېرىلىدۇ　…　شۇ　كۈنى　مۇزىكانتلار　،　ئۇسسۇلچىلار　بىرلىشىپ　ئويۇن　كۆرسىتىدۇ　.　چاۋشيەن　قىزىقچىلىرى　،　ئۇيغۇر　،　جىڭچۈەنلىك　زاڭزۇ　قاتارلىق　ھەرخىل　ئويۇنچىلار　جەم　بولۇپ　،　خاننىڭ　چىقىشىنى　كۈتىدۇ　.　مەنچىڭ　ئوردىسىدا　خىزمەت　قىلىدىغان　ئۇيغۇرسەنئەتچىلىرى　　ئۇيغۇر　مۇزىكا-ئۇسسۇلى　ۋە　　دار　ئويۇنى　بىلەن　داڭق　چىقارغان　.　　چىڭ　سۇلالىسى　تارىخى　.　مۇزىكا　تەپسىراتى　　دا　:پادىشاھ　گاۋزۇڭ　ئۇيغۇرلارنى　تىنچلاندۇرۇپ،ئۇلارنىڭ　مۇزىكىسىغا　ئېرىشكەن　.　زىياپەتلەردە　چېلىنىدىغان　مۇزىكا　ئۇيغۇر　مۇزىكىسى　　دېيىلگەن　.　مەنچىڭ　دەرىدە　ئوردىدا　تۆت　خىل　مۇزىكا-ئۇسسۇل　　بولۇپ　،　بۇنىڭ　بىرى　　ئۇيغۇرمۇزىكا-ئۇسسۇلى　　ئىدى　.　　چىڭ　سۇلالىسى　تارىخى　.　مۇزىكا　تەپسىراتى　　دا　مۇنداق　يېزىلغان　:　　ئۇيغۇر　مۇزىكىسىنىڭ　سازچىلىرى　سەككىز　كىشى　بولۇپ　،　بۇلار　تېشى　كىمخاپتىن　،　ئەستىرى　شايىدىن　تىكىلگەن　،　يېڭىگە　ھەر　خىل　رەڭلىك　يىپەك　تۇتۇلغان　كىيىم،تېشىكىمخاپتىن،ئەستىرى تاۋاردىن　تىكىلگەن　دوپپا　،　قارا　تاۋاراتىكىلگەن　ئۆتۈك　كىيىدۇ　،　مۈرىسىگە　يېشىل شايا　ئورايدۇ؛　ئۇسسۇلچى　ئىككى　كىشى　،　ئۇسسۇلچى　يانداشلىرى　ئىككى　كىشى　بولۇپ　،　ھەرخىل　يىپەكتە　يەڭ　ئۇلانغان　كىيىم　،　رەڭگارەڭ　تاۋاردا　تىكىلگەن　دوپپا　كىيىدۇ؛　ئۇيغۇر　شاكىچىكلىرى　ئىككى　بولۇپ　،　شايىدىن　ئەستەر　قىلىپ ھەرخىل　رەڭدىكى　تاۋاردا　تىكىلگەن　كىيىم　كيىدۇ　،　بۇلارنىڭ　ھەممىسى تەييارلىنىپ　قىزىل　پەلەمپەي　تۈۋىدە　ئۆرە　تۇرىدۇ　،　چاۋشيەن　قىزىقچىلىرى　ئويۇن　كۆرسىتىپ　بولغاندا　،　بۇلار　قىزىل　پەلەمپەيگە　چىقىپ　مۇزىكىنى　باشلايدۇ　،　ئۇسسۇلچى　چىقىپ　ئۇسسۇل　ئوينايدۇ　،　يانداشلىرى　ئۇنىڭغا　ئەگىشىپ　ئوينايدۇ　.　ئۇسسۇل　ئاياغلاشقاندا　،　ئۇيغۇر　موللاقچى　شاكىچىكلىرى　داۋاملىق　ئۆز　ماھارىتىنى　كۆرسىتىدۇ　　چيەنلۇڭ　خان　يازغان　:　　يۈەنشاۋ　چاغىنى　پانۇسى　ھەققىدە　　سەككىز　كۇبلېت　نەزمە　　نىڭ　بىركۇبلېتىدا　:　سورۇن　باشقۇرغۇچىنىڭ　يېتەكچىلىكىدە　ئۇيغۇر　دارۋازلىرىنىڭ　دارغا　چىقىپ　،　موللاق　ئېتىپ　ماھارەت　كۆرسەتكەنلىكى　،　چەتتىن　كېلىپ　قاتناشقانلار　كېلىپ　قوشۇلۇپ　ھەممە　بىرلىكتە　شۇكېچىنى　خۇشال　ئۆتكۈزگەنلىكى؛　پايتەختنىڭ　بۇ　ئاجايىپ　كۆرۈنۈشىگە　ھەرقانداق　مەنزىرە　تەڭ　كېلەلمەيدىغانلىقى　تەسۋىرلەنگەن　.　ئۇ　شېئىرغا　بەرگەن　ئىزاھاتىدا　:　　ئۇيغۇر　سېرىكچىلىرىنىڭ　ماھارىتى　مۇراسىم　مەھكىمىسىدىكى　مانجۇلارنىڭكىدىن　پەرقلەنمەيدۇ　　دەپ　يازغان　.تۈرلۈك　تارىخى　سەۋەبلەر　بىلەن　بېيجىڭگە　كۆچۈپ　بېرىپ　ئولتۇراقلاشقان　يۇقىرى　تەبىقە　ئۇيغۇر　كىشىلىرىنىڭ　بىر　قىسمى　20-ئەسىرنىڭ　باشلىرىدىكى　شىڭخەي　ئىنقىلابىدىن　كېيىن　،شىنجاڭدىكى　ئۆزيۇرتلىرىغا　قايتىپ　كەلگەن　بولسىمۇ　،　لېكىن،ئۇيغۇرلارنىڭ　بېيجىڭگە　بېرىپ　ئولتۇراقلىشىش　ئەھۋالى　موڭغۇللارنىڭ　يۈەن　سۇلالىسىنىڭ　دەسلەپكى　دەۋرلىرىدىن　مەنچىڭ　سۇلالىسىنىڭ　ئاخىرلىرىغىچە　ناھايىتى　ئۇزۇن　ۋاقىت　داۋاملاشقانلىقى　ئۈچۈن　،　بېيجىڭگە　بېرىپ　،　ئولتۇراقلاشقان　ئۇيغۇرلارنىڭ　مۇتلەق　كۆپ　قىسمى ئەۋلادتىن-ئەۋلادقىچە　شۇ　يەردە　تۇرۇپ　قالغان　.　ئۇلار　ئۇيغۇرلارنىڭ　ئېسىل　مەدەنىيىتى　ۋە　ھۈنەر-سەنئىتىنى　بېيجىڭگە　ئېلىپ　بېرىپ　،　باشقا　مىللەت　خەلقلىرى　بىلەن　بىرلىكتە　بېيجىڭ　شەھىرىنىڭ　ئىقتىسادىي　ۋە　مەدەنىيەت　ئىشلىرىنىڭ　تەرەققىياتى　ئۈچۈن　تېگىشلىك　تۆھپە　قوشقان　.

پايدىلانمىلار　:

1　.جۇڭگو　بىرىنچى　تارىخ　ئارخىپلىرى　ئىدارىسى　:　　جۈنجىچۇ　مەلۇماتلىرى　　مىللەتلەر　تۈرى　،　1200-جىلد　.

2　.　جۇڭغارلارنى　تىنچلاندۇرۇش　لايىھىسى　.　داۋامى　1-جىلد　.

3.　شاۋزىشىن　:　　<　ئىپارخان　>　غا　دائىر　تارىخ　ماتېرىيالىنىڭ　يېڭىدىن　تېپىلىشى　　مەدەنىي　يادىكارلىقلار　　ژۇرنىلى　،　1971-يىل　،　2-سان　.

4. ليۇزىشاۋ　:　　ئۇيغۇر　تارىخى　　مىللەتلەر　نەشرىياتى　،　1987-يىل　،　خەنزۇچە　نەشرى　.

5.　موللا　مۇسا　سايرامى　:　 تارىخى　ھەمىدى　،　

مىللەتلەر　نەشرىياتى　،　1986-يىل　نەشرى　.

6.　ھاجى　ئەخمەت　:　　دېڭىز　ئۈنچىلىرى　　،　قەشقەر　ئۇيغۇر　نەشرىياتى　،　1989-يىلى　نەشرى　.

7.ئەنۋەر　بايتۇر　،　خەيرىنسا　سىدىق　:　　شىنجاڭدىكى　مىللەتلەرنىڭ　تارىخى،　مىللەتلەر　نەشرىياتى　،　1991-يىل　نەشرى　.

8.　فاڭ　يىڭشى　:　 جۇڭگو　تارىخىدا　شىنجاڭنى　ئىدارە　قىلىش　دۆلەت　سىياسەتلىرى　ھەققىدە　تەتقىقات　،　شىنجاڭ　خەلق　نەشرىياتى،2006-يىل　خەنزۇچە　نەشرى　.

9.　ئىمىنجان　ئەخمىدى　:　ئۇيغۇر　ئەدەبىياتى　تارىخىدىكى　نامايەندىلەر　،　شىنجاڭ　خەلق　نەشرىياتى　،　1996-يىل　نەشرى　.

10　.　جاڭ　يۈشىن　:　 مەنچىڭ　دەۋرىدە　بېيجىڭدە　ياشىغان　ئۇيغۇرلار　،شىنجاڭ　ئىجتىمائىي　پەنلەر　تەتقىقاتى　ئىلمىي　ژۇرنىلى　　،　1985-يىل　،　1-سان　.

　11.　‹‹قەشقەر　ۋىلايىتى　تەزكىرىسى››　　،　شىنجاڭ　خەلق　نەشرىياتى　،　2006-يىل　نەشرى　.

12　　.　لىن　گەن　،　گاۋزىخۇ　:　　قەدىمكى　ئۇيغۇرلار　تارىخى　　،　شىنجاڭ　خەلق　نەشرىياتى　،　2000-يىل　نەشرى　.

(　ئاپتور　:　قەشقەر　ۋىلايەتلىك　پارتكوم　تەشۋىقات　بۆلۈمىدە　)

مۇھەررىر　:　ئەنۋەر　ئىبراھىم

‹‹قەشقەر›› ژۇرنىلىنىڭ 2006 – يىللىق 6-سانىدىن ئېلىندى.